धुर्वसागर शर्मा

विश्वमा महामारीका रुपमा फैलिएको कोभिड– १९ को सङ्क्रमण नेपालमा पनि देखिन थालेपछि यसको रोकथामका लागि नेपाल सरकारले बन्दाबन्दी (लकडाउन) नीतिको घोषणा गर्यो । यसबाट जोगिन शहरमा रहेका नेपाली युवा गाउँ फर्केका छन् । कतिपय विदेशबाट पनि यहाँ आइपुगेका छन् । यसरी लामो समयपछि गाउँ फर्केका यी युवा यतिखेर भने आफ्ना खेताबारीमा रमाउँदै छन् ।

अध्ययन, रोजगारी, व्यवसाय वा अन्य अवसरको खोजीमा गाउँ छोडेर शहर वा परदेश पुगेका उनीहरु अहिले गाउँ पुगेर आफ्ना बाँझिएका जमिन र खोरियाखर्कमा परिश्रम गरिरहेका भेटिन्छन् । उनीहरुले अहिले मौलिक कृषि प्रणालीबाटै खेती शुरु गरिरहेका छन् । म्याग्दीको बेनी नगरपालिका, मालिका, मङ्गला, धौलागिरि, अन्नपूर्ण र रघुगङ्गा गाउँपालिकाका खोरिया र बाँझो रहेका जमिनमा अहिले शहर तथा विदेशबाट गाउँ आएका युवाले धमाधम केरा, फलफूल र तरकारी लगाएका छन् ।

कतिपय ठाउँमा वर्षौंदेखि बाँझिएर रहेका खोतीयोग्य जमिनमा अहिले मकैका बिरुवा हरिया भएका छन् । काठमाडौँको बागबजारस्थित एक पुस्तक पसलमा काम गर्ने म्याग्दीको कुइनेका शुक्रराज रसाइली लकडाउनका कारण गाउँ फर्किएका थिए । केही दिनको घर बसाइपछि अहिले उहाँ वर्षैंदेखि बाँझिएको आफ्नो बारी खनजोत गर्न व्यस्त छन ।

काठमाडाैंको गोंगबुमा होटल व्यवसाय गर्ने बेनी नगरपालिका– २ का गणेश थापा गाउँमा फर्किएको एक महिनाभन्दा बढी भयो । यो एक महिनाको अवधिमा उहाँले १४ रोपनी पाखो बारीमा २०० भन्दा बढी केराका बिरुवा लगाइसकेकाे छन । त्यसैगरी सानालेखको दुर्गा आधारभूत विद्यालयका प्रधानाध्यापक खिमबहादुर कार्की विद्यालय बन्द भएको अवसरलाई सदुपयोग गरी २० रोपनी क्षेत्रफलको खोरिया फाँडेर ५०० भन्दा बढी केराका बिरुवा लगाए ।

रसाइली, थापा र कार्कीजस्तै म्याग्दीका धेरै युवा अहिले कृषि कर्ममा खटिएर लागेका छन् । कृषि कर्ममा लागेका अधिकांश युवाले मौलिक कृषि प्रणालीलाई अवलम्बन गरेका छन् । मिनिटेलरलगायतका आधुनिक कृषि उपकरणको पहुँच भएका ठाउँहरुमा पनि गोरु नारेर हलो जोत्ने गरेको देखिन्छ । बेनी नगरपालिका– ४ सिङ्गाको फाँटमा गोरुले खेत जोतिरहेका नारायण पौडेलले मौलिक विधिबाट खनजोत गर्न आनन्द आउनुका साथै माटो पनि धुलौटो (मसिनो) हुने हुँदा हलोले जोतेको बताए ।

म्याग्दीका अधिकांश ठाउँमा पौडेलले जस्तै रैथाने सीप र प्रविधिको प्रयोग गरी कृषिकार्यमा मानिस लागेको देखिन्छ । यसरी कृषि कर्ममा लागेका युवाले अवसरलाई चिन्नसकेमा अहिले भइरहेको हाम्रो खाद्यान्नको परनिर्भरतालाई न्यूनीकरण गर्न सकिने बताउँछन् ।

“हिजो हाम्रा पुर्खाको माटो सुहाउँदो कृषि प्रणाली र अन्न तथा तरकारीबालीका बीउबिजन सञ्चितीकरण गर्ने ज्ञान र प्रविधिलाई निरन्तरता दिन आवश्यक छ”, म्याग्दीको बिमस्थित कृषि प्राविधिक शिक्षालयमा आइएससी (एजी) तेस्रो सेमिष्टरमा अध्ययनरत बिनिता शर्माले भने । हाम्रो परम्परागत एवं रैथाने ज्ञान र प्रविधिमा आधारित हाम्रो आफ्नै पर्यावरणीय विविधतालाई संरक्षण र पालनपोषण गर्ने किसिमको अग्र्यानिक वा प्राङ्गारिक कृषि प्रणालीलाई पुनःप्रयोगमा ल्याउनुपर्ने उनको भनाइ छ ।

नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद्का कृषि वैज्ञानिक टीकाबहादुर कार्की भन्छन, “बढ्दो जनसङ्ख्या र कोरोनाको महामारीपछिको खाद्य एवं पोषण सुरक्षालाई मध्यनजर गर्दा व्यक्ति, घरधुरी र समाज आत्मनिर्भर हुनुपर्ने देखिन्छ । तर उपलब्ध जमिन, जनशक्ति र पूँजीका आधारमा भने मुलुकभरका सबै घरधुरी आवश्यक वस्तु उत्पादन र उपभोगमा आत्मनिर्भर बन्न मौलिक कृषि प्रणाली अपनाउन आवश्यक छ ।”

कृषिविज्ञ कार्कीका अनुसार हाम्रोे प्रतिएकाइ जमिन, श्रम र लगानीको उत्पादकत्व त्यसै पनि अन्य मुलुककोभन्दा न्यून छ । यसो हुनुमा नवीनतम् प्रविधिको प्रयोग कम हुनुलाई पनि मान्न सकिन्छ । तर स्थान विशेषमा मौलिक कृषिप्रणाली अर्थात् परम्परागत ज्ञानमा आधारित र प्राङ्गारिक कृषिको सम्भावना उच्च रहेको छ । नेपाल सरकारको तथ्याङ्कले चालू आर्थिक वर्षको आठ महिनामै २० अर्ब भन्दामाथिको खाद्यान्न आयात गरेको देखाउँछ ।

गत १० वर्षको तथ्याङ्कलाई हेर्दा यो पाँचगुणाले बढेको छ । हरेक वर्ष खाद्यवस्तुको आयात बढ्दो छ । आयातलाई कम गर्न र कृषिमा आत्मनिर्भर बन्न लाखौँको सङ्ख्यामा विदेशिएको युवा जनशक्तिलाई कृषिमा लगाउन आवश्यक भएको कृषि विज्ञको भनाइ छ ।

मुस्ताङ मनाङ, जुम्ला, हुम्ला, डोल्पा, मुगुमा लेकाली (शितोष्ण) फलफूल, मध्य पहाडमा सुन्तला जातका फलफूल, पूर्वी पहाडी जिल्ला इलाम, पाँचथरमा चिया, अलैँची, अदुवा, गुल्मी र अर्घाखाँचीमा कफी, तराईमा बासमती धान उत्पादन वृद्धिका लागि मौलिक कृषि प्रणाली उपयुक्त हुने कृषिविज्ञ कार्कीले बताए । डा कार्की गण्डकी, कर्णाली र सुदूरपश्चिम क्षेत्रमा जडीबुटी र बाख्रापालनको तथा उच्च पहाडमा चौरी, भेडा, च्याङ्ग्राको पनि उत्तिकै सम्भावना रहेको बताउँछन ।

अर्का कृषि विज्ञ डा जीवनमणि पौडेल परम्परागत एवं रैथाने ज्ञान र प्रविधिमा आधारित हाम्रो आफ्नै पर्यावरणीय विविधतालाई संरक्षण र पालनपोषण गर्ने किसिमको अग्र्यानिक वा प्राङ्गारिक कृषि प्रणालीलाई पुनः शुरु गर्नु आवश्यक रहेको बताउँछन । डा पौडेल भन्छन, “हाम्रा कृषि अनुसन्धान केन्द्र, विश्वविद्यालय र स्थानीय ज्ञान र प्रविधिबीच कार्यगत एकता हुनु आवश्यक छ ।”

डा पौडेलका अनुसार सरकारले खेतीयोग्य जमीनलाई बस्ती बिस्तारका लागि खण्डीकरणमा रोक लगाउनुपर्छ र कोभिड–१९ का कारण विदेश जान नपाएका युवालाई प्रधानमन्त्री रोजगार कार्यक्रममा संलग्न गराउनेभन्दा कृषिसँग जोड्न आवश्यक छ ।

किसानलाई आफू किसान भएकामा गर्व गर्नसक्ने सामाजिक वातावरण सरकारले बनाउन सक्नुपर्ने र यसो गर्नसके विश्व महामारीका रुपमा रहेको कोभिड–१९ का कारण खाद्य आपूर्तिमा आउनसक्ने सङ्कट देशका लागि नयाँ अवसर हुन सक्ने पनि उनी बताउँछन । कृषिविज्ञ डा पौडेलका अनुसार विगतमा स्थानीय रैथाने जातका अन्न र तरकारी बालीका बीउबिजनलाई स्वतन्त्र व्यापारका नाममा विस्थापितमात्र गरिएन यसले माटोको प्राकृतिक उर्वरा शक्ति पनि नष्ट गरिदियो ।

अहिले विश्वका केही सीमित देश अमेरिका, स्वीट्जरल्याण्ड, फान्स, जर्मनी, जापान, डेनमार्क आदिले विश्वको बीउबिजनमा आफ्नो एकाधिकार कायम गरेका छन् । यी देशले बीउ उत्पादनमा मात्र होइन ७० प्रतिशत किटनाशक औषधि पनि आफै उत्पादन तथा बिक्री गर्दछन् । तर कोभिड–१९ ले गर्दा यी देश अहिले आफैँ जनस्वास्थ्यको समस्यामा छन् ।

यसकारण यो विषम परिस्थितिमा बीउबिजन र किटानाशक औषधि निर्यात गर्ने अनुकूल स्थितिमा छैनन् । बीउबिजन र खाद्यान्न आयात हुन नसक्ने अवस्था रहेकाले पनि नेपालमा मौलिक कृषि प्रणाली ब्यूँताउनुपर्ने कृषि विज्ञको भनाइ रहेको छ । कृषि वैज्ञानिक डा कार्कीका अनुसार नेपालमा कूल जनसङ्ख्याको ४१ प्रतिशत युवा (१६ देखि ४० वर्ष उमेर) छन् । तीमध्ये करिब ८० प्रतिशत युवा अनौपचारिक क्षेत्रमा कार्यरत छन् ।

कूल घरधुरीमध्ये ५५ प्रतिशत घरधुरीका कम्तीमा पनि एक जना वैदेशिक रोजगारीमा छन् । यिनीहरुमध्ये एक प्रतिशत मात्र युवा तालिमप्राप्त वा सीपमूलक काममा रहेका छन् भने २४ प्रतिशत अर्धसीपमूलक र ७५ प्रतिशत सीपविनाको काममा छन् । विनासीप विदेशमा काममा रहेकाको कमाइ पनि त्यति राम्रो छैन । त्यसैले यतिखेर घरैमा आएका र अब आउने सम्भावनासमेत रहेका युवालाई लक्षित गरेर सरकारले कृषि उद्यमशीलताको विकासका कार्यक्रम ल्याउनु उचित हुनेछ ।