जेठ २० / नेपालको राजनीतिक परिदृश्यमा अहिले गहिरो विकृति र अस्थिरता व्याप्त छ। सुशासनको अभाव, भ्रष्टाचारको चरम अवस्था, दण्डहीनता, र नेतृत्वमा देखिएको नैतिक स्खलनले आम नागरिकमा निराशा बढेको छ। यस्तो जटिल अवस्थामा प्राचीन ग्रीसका महान दार्शनिक प्लेटोका विचारहरू, विशेषगरी उनको ‘दार्शनिक शासक’ र ‘न्याय’ को अवधारणा, नेपालको वर्तमान विकृतिलाई विश्लेषण गर्न र सुधारको मार्गचित्र कोर्न निकै सान्दर्भिक देखिन्छन्।

प्लेटोले एउटा आदर्श राज्य तब मात्र सम्भव हुन्छ जब शासकहरू ज्ञानी, नैतिकवान् र निःस्वार्थी हुन्छन् भन्ने कुरामा जोड दिएका थिए। आजको नेपालको सन्दर्भमा, यी कालातीत सिद्धान्तहरूलाई कसरी आत्मसात् गरी राजनीतिक विकृतिलाई कम गर्न सकिन्छ भन्नेबारे यहाँ विस्तृत चर्चा गरिएको छ।

प्लेटोले भनेझैँ, शासकहरूले सत्तालाई व्यक्तिगत लाभका लागि नभई, समाजको उच्चतम हितका लागि प्रयोग गर्नुपर्छ। तर, आजको नेपालमा सत्ता स्वार्थपूर्तिका लागि प्रयोग भएको देखिन्छ। यस विकृतिलाई सम्बोधन गर्न प्लेटोका ‘दार्शनिक शासक’ मा हुनुपर्ने गुणहरू अपरिहार्य छन्। नेपालको राजनीतिमा निर्णय प्रक्रियामा ज्ञान र विवेकको खडेरी स्पष्ट देखिन्छ।

अदूरदर्शी नीतिहरू, आवेशमा गरिएका निर्णयहरू र सतही बुझाइका कारण जनहितका महत्त्वपूर्ण कामहरू प्रभावित भएका छन्। प्लेटोको भनाइ अनुसार, शासकहरूले वास्तविक सत्य र न्यायको गहिरो बुझाइ राख्नुपर्छ। तथ्याङ्कमा मात्र आधारित नभई, दूरगामी प्रभाव, सामाजिक हित र जनताको वास्तविक आवश्यकतालाई ध्यानमा राखेर निर्णय लिन सक्ने गहन ज्ञान र विवेक आजका शासकहरूमा अत्यावश्यक छ। यसका लागि, राजनीतिक नेतृत्वले अध्ययन, अनुसन्धान र विज्ञहरूसँगको परामर्शलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।

यस्तै, नेपालमा भ्रष्टाचार, नातावाद, कृपावाद र व्यक्तिगत सम्पत्तिप्रतिको मोह राजनीतिक विकृतिको जड बनेको छ। शासकहरूले आफ्नो ओहदालाई व्यक्तिगत लाभका लागि दुरुपयोग गरेको प्रशस्त उदाहरणहरू छन्। प्लेटोले दार्शनिक शासकलाई लोभ, क्रोध र व्यक्तिगत स्वार्थबाट मुक्त हुन सुझाव दिएका थिए। नेपालको सन्दर्भमा, शासकहरू न्यायप्रिय, निष्पक्ष, इमानदार र प्रजाको भलाइका लागि पूर्ण रूपमा समर्पित हुनुपर्छ। जब शासकहरू व्यक्तिगत लाभभन्दा राज्यको सर्वोच्च हितका लागि काम गर्छन्, तब मात्र सुशासनको प्रत्याभूति हुन्छ र जनतामा विश्वासको पुनर्स्थापना हुन्छ। यसका लागि, नैतिकतालाई राजनीतिको आधार बनाइनुपर्छ र भ्रष्टाचारमा शून्य सहनशीलताको नीति कडाइका साथ लागू गरिनुपर्छ।

प्लेटोले दार्शनिक शासक बन्नका लागि कठोर बौद्धिक र नैतिक प्रशिक्षणको आवश्यकता औंल्याएका थिए। नेपालमा राजनीतिक नेतृत्वमा आउनका लागि यस्तो व्यवस्थित प्रशिक्षण र अनुभवको उपेक्षा गरिन्छ। प्रायः व्यक्तिगत प्रभाव वा छोटो अवधिको लोकप्रियताका आधारमा नेतृत्वमा पुग्ने प्रवृत्ति छ। यसले गर्दा नीति निर्माण र कार्यान्वयनमा अपरिपक्वता देखिन्छ। नेपालमा पनि शासक वर्गले आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्नुअघि व्यापक अध्ययन, अनुभव र विभिन्न क्षेत्रको ज्ञान हासिल गर्नु आवश्यक छ।

सैद्धान्तिक ज्ञानका साथै व्यावहारिक अनुभव र कठोर नैतिक प्रशिक्षण ले मात्र उनीहरूलाई जटिल समस्याहरू समाधान गर्न र सही नीतिहरू बनाउन सक्षम बनाउँछ। प्लेटोको विचारमा, शासकहरूलाई शासन गर्ने इच्छा नभए पनि, समाजको उच्चतम हितका लागि शासन गर्न बाध्य हुनुपर्छ। तर, नेपालमा शासकहरूले आफ्नो व्यक्तिगत चाहना, दलगत स्वार्थ र क्षणिक लोकप्रियता लाई प्राथमिकता दिन्छन्।

यसले गर्दा समग्र जनताको हित ओझेलमा पर्छ। शासकहरूले आफ्नो दलगत र व्यक्तिगत स्वार्थभन्दा माथि उठेर समग्र जनताको हितका लागि काम गर्नुपर्छ भन्ने सन्देश आजको नेपालको राजनीतिक विकृतिको लागि एउटा बलियो उपचार हो। उनीहरूले आफूलाई ‘जनताको सेवक’ ठान्नुपर्छ, ‘शासक’ होइन।

प्लेटोका अनुसार, न्याय केवल कानुनको पालना वा अदालती प्रक्रिया मात्र होइन, बरु यो आत्मा र राज्य दुवैको आन्तरिक सद्गुण र सामञ्जस्य हो। नेपालमा अहिले न्याय प्रणालीमाथि प्रश्नचिह्न उठेको छ, जसले दण्डहीनता र अराजकतालाई बढावा दिएको छ। नेपालमा व्यक्तिगत स्वार्थ र लोभले सामाजिक न्यायलाई ओझेलमा पारेको छ। प्लेटोले व्यक्तिको आत्माका तीन पक्ष (इच्छा, साहस र बुद्धि) बीचको सामञ्जस्यलाई व्यक्तिगत न्याय भनेका छन्। जब बुद्धिले इच्छा र साहसलाई नियन्त्रण गर्छ, तब व्यक्ति न्यायपूर्ण हुन्छ।

यसैगरी, राज्यमा पनि उत्पादक, सैनिक/सहायक र शासक वर्गबीच समन्वय हुनुपर्छ। नेपालमा हरेक व्यक्तिले आफ्नो जिम्मेवारी र कर्तव्य इमानदारीपूर्वक पूरा गर्नुपर्छ। किसान, उद्योगी, कर्मचारी, सुरक्षाकर्मी र शासक सबैले आ–आफ्नो भूमिकामा रहेर सर्वोत्तम योगदान दिनुपर्छ र एक-अर्काको काममा अनावश्यक हस्तक्षेप नगरी समन्वय कायम राख्नुपर्छ। यसबाट मात्र सामाजिक न्याय स्थापित हुन सक्छ।

प्लेटोको न्यायको मुख्य सार “प्रत्येकले आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्ने” (Each doing his own work) हो। तर, नेपालमा योग्यता प्रणाली (Meritocracy) को उपेक्षा गरिन्छ। पद र जिम्मेवारीहरू योग्यता, क्षमता र नैतिकताको आधारमा नभई, राजनीतिक पहुँच वा नातावादको आधारमा वितरण गरिन्छ। यसले गर्दा योग्य व्यक्तिहरू अवसरबाट वञ्चित हुन्छन् र अक्षम व्यक्तिहरू महत्त्वपूर्ण पदमा पुग्छन्, जसले राज्यको कार्यक्षमतामा ह्रास ल्याउँछ। नेपालमा योग्यता प्रणालीलाई कडाइका साथ लागू गरिनुपर्छ ताकि हरेक व्यक्ति र वर्गले आफ्नो अधिकतम क्षमतामा काम गर्न सकून् र समग्र राज्यको हित होस्।

प्लेटोका लागि न्याय नैतिक र दार्शनिक अवधारणा थियो। नेपालमा कानुनी न्याय प्रणालीमा नैतिक आधारको कमी देखिन्छ। कानुनको शासन मात्र पर्याप्त छैन, कानुन कार्यान्वयन गर्ने निकायहरू पनि नैतिकवान् र निष्पक्ष हुनुपर्छ। भ्रष्टाचारले न्याय प्रणालीलाई खोक्रो बनाएको छ र दण्डहीनता मौलाएको छ। भ्रष्टाचारमुक्त न्याय प्रणाली, निष्पक्ष अनुसन्धान र समयमै न्याय प्रदान गर्ने संयन्त्रले मात्र जनतामा विश्वास जगाउन सक्छ र न्यायमाथिको प्रश्नचिह्न हटाउन सक्छ।

प्लेटोको न्यायको अवधारणाले समाजका विभिन्न भागहरूलाई एकताबद्ध गरी सद्भाव सिर्जना गर्नमा जोड दिन्छ। नेपालमा जातीय, क्षेत्रीय र राजनीतिक विभाजनले सामाजिक सद्भावलाई चुनौती दिएको छ। न्याय प्रणालीले यी विभाजनहरूलाई सम्बोधन गरी सबै वर्ग र समुदायले आफूलाई राज्यको अभिन्न अंग महसुस गर्ने वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ। निष्पक्ष न्याय प्रणाली ले मात्र विभिन्न समुदायबीचको विश्वास र सद्भावलाई कायम राख्न सक्छ।

प्लेटोका विचारहरूलाई पूर्ण रूपमा लागू गर्न असम्भव भए पनि, तिनका मुख्य सारलाई आजको नेपालको सन्दर्भमा आत्मसात् गरी राजनीतिक विकृतिलाई न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ। यसका लागि राजनीतिक नेतृत्व र कर्मचारी वर्गमा नैतिक शिक्षा र इमानदारीको महत्त्व बारे चेतना अभिवृद्धि गरिनुपर्छ, भ्रष्टाचार र अनियमिततामा संलग्न जोसुकैलाई पनि कडा कारबाही गरिनुपर्छ र संस्थागत सुधार तथा पारदर्शिता र जवाफदेहीता लाई जोड दिनुपर्छ।

प्लेटोका दार्शनिक विचारहरू अव्यावहारिक लाग्न सक्छन्, किनभने पूर्ण ज्ञानी र निःस्वार्थी शासक पाउन असम्भवप्रायः हुन्छ। यद्यपि, उनको मुख्य सन्देश आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ: नेतृत्वमा ज्ञान, विवेक र नैतिकताको महत्त्व। नेपालको सन्दर्भमा, यी सिद्धान्तहरूलाई पूर्ण रूपमा लागू गर्न नसकिए पनि, शासक वर्गले यी गुणहरूलाई आत्मसात् गर्न प्रयास गर्नुपर्छ।

राजनीतिलाई केवल शक्ति संघर्षका रूपमा नभई, एक नैतिक र दार्शनिक उद्यमका रूपमा हेर्न सकिए मात्र नेपालमा व्याप्त राजनीतिक विकृतिलाई कम गरी सुशासन र न्यायको स्थापना सम्भव हुनेछ। प्लेटोको दर्शनले आजको नेपालको जटिलतालाई बुझ्न र सुधारको दिशातर्फ अघि बढ्नका लागि एक महत्त्वपूर्ण सैद्धान्तिक आधार प्रदान गर्दछ। अब प्रश्न यो छ कि, के नेपालका राजनीतिक दल र शासकहरू प्लेटोका यी शाश्वत विचारहरूलाई आत्मसात् गरी राजनीतिक विकृतिको अन्त्य गर्दै एक सुदृढ र न्यायपूर्ण राष्ट्र निर्माण गर्न साँच्चै तयार छन्?