अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यको क्षेत्रमा ‘विकास सहायता’ (Developmental Aid) र ‘मानवीय सहायता’ (Humanitarian Aid) दुई महत्त्वपूर्ण तर फरक आयामका रूपमा स्थापित छन्। यद्यपि दुवै प्रकारका सहायताको मुख्य उद्देश्य मानव कल्याण र गरिबी निवारणमा केन्द्रित रहे पनि यिनीहरूको प्रकृति, लक्ष्य, समयसीमा र सञ्चालनका आधारभूत सिद्धान्तहरूमा स्पष्ट भिन्नताहरू पाइन्छन्।

विकास सहायताले विशेष गरी दीर्घकालीन आर्थिक तथा सामाजिक विकासमा जोड दिँदै दिगो समाधानहरू खोज्छ भने, मानवीय सहायताको प्राथमिक ध्यान भने तत्काल उत्पन्न हुने सङ्कटहरूमा जीवन रक्षा गर्ने र मानवीय पीडालाई सकेसम्म कम गर्नेतर्फ केन्द्रित हुन्छ। आजको निरन्तर परिवर्तनशील र अन्तर्निर्भर विश्वमा, जहाँ द्वन्द्व, प्राकृतिक प्रकोप र जलवायु परिवर्तनका कारण उत्पन्न हुने सङ्कटहरूको सङ्ख्या दिनानुदिन बढिरहेको छ, यी दुई प्रकारका सहायताको सान्दर्भिकता र आवश्यकता अझै बढेको छ। यी सहायताहरूले एकअर्कालाई परिपूरकका रूपमा कार्य गर्दै विश्वव्यापी चुनौतीहरूको सामना गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।

१. विकास सहायता: दिगो प्रगतिको जग

विकास सहायता भन्नाले विकसित राष्ट्रहरू, बहुपक्षीय संस्थाहरू (जस्तै विश्व बैंक, संयुक्त राष्ट्र संघका विभिन्न एजेन्सीहरू) र अन्तर्राष्ट्रिय गैर-सरकारी संस्थाहरू (INGOs) द्वारा विकासोन्मुख वा अल्पविकसित राष्ट्रहरूलाई उनीहरूको आर्थिक, सामाजिक र संस्थागत क्षमता अभिवृद्धि गरी दीर्घकालीन विकासका लक्ष्यहरू हासिल गर्न प्रदान गरिने वित्तीय, प्राविधिक वा वस्तुगत सहयोगलाई जनाउँछ। यसलाई सामान्यतया ‘वैदेशिक सहायता’ (Foreign Aid) वा ‘आधिकारिक विकास सहायता’ (Official Development Assistance – ODA) पनि भनिन्छ।

यसको मुख्य लक्ष्य भनेको प्राप्तकर्ता राष्ट्रहरूलाई गरिबीको दुश्चक्रबाट बाहिर निकालेर आत्मनिर्भरता र दिगो विकासको बाटोमा अग्रसर गराउनु हो। यस अन्तर्गत पूर्वाधार निर्माण जस्तै सडक, ऊर्जा संयन्त्र, सिँचाइ प्रणाली र सार्वजनिक यातायातको विकास, कृषि उत्पादनमा वृद्धि तथा खाद्य सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने कार्यक्रमहरू, लघु तथा मझौला उद्योगहरूको प्रवर्द्धन र साना व्यवसायहरूका लागि अनुकूल वातावरण निर्माण गर्नेजस्ता आर्थिक वृद्धि हासिल गर्ने गतिविधिहरू पर्दछन्।

यसबाहेक, विकास सहायताले शिक्षा, स्वास्थ्य, खानेपानी, सरसफाइ र स्वच्छता जस्ता आधारभूत सामाजिक सेवाहरूको पहुँच विस्तार गरी नागरिकको जीवनस्तर सुधार गर्नमा पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। यसले लैङ्गिक समानता, सामाजिक समावेशीकरण र मानव अधिकारको प्रवर्द्धनलाई पनि प्राथमिकता दिन्छ। संस्थागत क्षमता विकासअन्तर्गत सुशासन, कानुनी शासनको सुदृढीकरण, सार्वजनिक प्रशासनको दक्षता अभिवृद्धि र मानव संसाधनको विकासमा सहयोग पुर्याइन्छ।

पर्यावरणीय दिगोपनाका लागि जलवायु परिवर्तनसँग अनुकूलन र न्यूनीकरणका प्रयासहरूलाई समर्थन गर्दै प्राकृतिक स्रोतहरूको दिगो व्यवस्थापनमा पनि विकास सहायता केन्द्रित हुन्छ। समग्रमा, यसको लक्ष्य संयुक्त राष्ट्र संघका १७ वटा दिगो विकास लक्ष्यहरू (SDGs) हासिल गर्न सदस्य राष्ट्रहरूलाई सहयोग पुर्याउनु हो, जसले गरिबी निवारण, सामाजिक न्याय र वातावरणीय संरक्षणलाई एकसाथ अगाडि बढाउँछ। विकास सहायताले प्राप्तकर्ता राष्ट्रको आर्थिक वृद्धिमा उत्प्रेरकको काम गर्न सक्छ र उनीहरूको क्षमता निर्माणमा सहयोग पुर्याएर दीर्घकालीन दिगो विकासको आधार तयार पार्दछ।

२. मानवीय सहायता: सङ्कटमा जीवनदान

मानवीय सहायता भन्नाले प्राकृतिक प्रकोप (जस्तै भूकम्प, बाढी, आँधी), सशस्त्र द्वन्द्व, महामारी वा अन्य आपत्कालीन अवस्थाहरूबाट प्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित मानिसहरूलाई तत्काल जीवन रक्षा गर्न, उनीहरूको पीडा कम गर्न र आधारभूत आवश्यकताहरू पूरा गर्नका लागि प्रदान गरिने आपत्कालीन सहयोगलाई बुझिन्छ। यसको प्रकृति तात्कालिक र छोटो अवधिको हुन्छ, किनकि यसको प्राथमिक उद्देश्य तत्कालको सङ्कटलाई सम्बोधन गर्नु हो। मानवीय सहायताका मुख्य उद्देश्यहरूमा जीवन खतरामा परेका मानिसहरूलाई सुरक्षा प्रदान गर्ने, सुरक्षित आश्रय उपलब्ध गराउने, खाद्यान्न, स्वच्छ पानी र आवश्यक स्वास्थ्य सेवाहरूमा पहुँच सुनिश्चित गर्ने पर्दछ। यसले सङ्कटमा परेका मानिसहरूको शारीरिक र मानसिक पीडालाई कम गर्नका लागि मनोवैज्ञानिक सहयोग र चिकित्सा सेवाहरू पनि प्रदान गर्दछ।

यसका साथै, मानवीय सहायताले मानिसहरूको आधारभूत आवश्यकताहरू जस्तै सुरक्षित आश्रय, पर्याप्त खाना, स्वच्छ पिउने पानी, सरसफाइको व्यवस्था र आधारभूत स्वास्थ्य सेवामा पहुँच सुनिश्चित गर्दछ। सङ्कटको बेला पनि मानिसहरूको मर्यादा र अधिकारको रक्षा गर्नु मानवीय सहायताको एक महत्त्वपूर्ण पक्ष हो, जसले उनीहरूलाई थप कष्टबाट बचाउन मद्दत गर्दछ।

मानवीय सहायताको सञ्चालन चार मुख्य सिद्धान्तहरूमा आधारित हुन्छ: मानवता (Humanity), जसले मानव पीडालाई जहाँसुकै भए पनि सम्बोधन गर्ने र जीवन तथा स्वास्थ्यको रक्षा गर्नेमा जोड दिन्छ; निरपेक्षता (Impartiality), जसले आवश्यकताको आधारमा मात्र सहायता प्रदान गर्ने र कुनै पनि प्रकारको भेदभाव (जाति, धर्म, लिङ्ग, राष्ट्रियता) नगरी सबैभन्दा बढी आवश्यकतामा परेकाहरूलाई प्राथमिकता दिने; तटस्थता (Neutrality), जसले सशस्त्र द्वन्द्व वा अन्य विवादहरूमा कुनै पनि पक्ष नलिई राजनीतिक, धार्मिक वा वैचारिक विवादहरूबाट टाढा रहने र स्वतन्त्रता (Independence), जसले मानवीय सहायताको निर्णय र कार्यान्वयन दाता वा राजनीतिक दबाबबाट मुक्त भई मानवीय आवश्यकताको आधारमा मात्र गरिने कुरा सुनिश्चित गर्दछ। यी सिद्धान्तहरूले मानवीय सहायतालाई निष्पक्ष र प्रभावकारी बनाउन मद्दत गर्छन्।

३. चुनौती र निर्भरताको जोखिम

विकास सहायता र मानवीय सहायता दुवैले मानव कल्याणमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याए पनि यिनीहरूका आ-आफ्नै चुनौती र जटिलताहरू छन्। विकास सहायताको सन्दर्भमा, दाता-केन्द्रित एजेन्डा (Donor-Driven Agendas) एउटा प्रमुख चुनौती हो, जहाँ सहायता दाता राष्ट्रहरूको आफ्नै भू-राजनीतिक वा आर्थिक स्वार्थमा केन्द्रित हुन्छ, जसले गर्दा प्राप्तकर्ता राष्ट्रको राष्ट्रिय प्राथमिकतासँग तालमेल नमिल्न सक्छ। यस्ता सहायता प्रायः निश्चित शर्तहरू (Conditionality’s) सँग जोडिएका हुन्छन्, जसमा नीतिगत सुधार वा आर्थिक संरचनात्मक समायोजन समावेश हुन्छ, जसले प्राप्तकर्ता राष्ट्रको सार्वभौमिकतामाथि प्रश्न उठाउँछ।

सहायताको प्रभावकारिता (Aid Effectiveness) सधैँ सुनिश्चित हुँदैन, किनकि भ्रष्टाचार, कमजोर सुशासन, संस्थागत क्षमताको अभाव र परियोजना कार्यान्वयनमा हुने ढिलाइले यसको प्रभावकारितामा कमी ल्याउन सक्छ। ऋणका रूपमा प्राप्त सहायताले विकासोन्मुख राष्ट्रहरूमा ऋणको भार (Debt Burden) बढाउन सक्छ, जसले दीर्घकालीन आर्थिक स्थायित्वलाई चुनौती दिन्छ।

मानवीय सहायताका सन्दर्भमा, पहुँचको अभाव (Lack of Access) एउटा गम्भीर समस्या हो, विशेष गरी द्वन्द्वग्रस्त क्षेत्रमा सुरक्षा चुनौती वा राजनीतिक अवरोधका कारण आवश्यकतामा परेका मानिसहरूसम्म सहायता पुर्याउन कठिन हुन्छ। सहायताकर्मीहरूमाथि आक्रमण, अपहरण वा अन्य सुरक्षा जोखिमहरू (Security Risks) सधैँ विद्यमान रहन्छन्। मानवीय आवश्यकताहरू बढ्दै जाँदा स्रोतको कमी (Funding Shortages) एउटा निरन्तर चुनौती हो, जसले गर्दा सबै आवश्यकताहरू पूरा गर्न सकिँदैन। धेरै मानवीय एजेन्सीहरू संलग्न हुँदा समन्वयको अभाव (Lack of Coordination) ले स्रोतको दोहोरो प्रयोग वा अभाव हुन सक्छ।

कहिलेकाहीँ मानवीय सहायतालाई राजनीतिक औजारका रूपमा प्रयोग गर्ने प्रयास वा द्वन्द्वरत पक्षहरूद्वारा यसको दुरुपयोग (Politicization) हुने सम्भावना पनि रहन्छ। साथै, मानवीय सहायता तत्कालको राहतमा केन्द्रित हुँदा दीर्घकालीन समस्या समाधानमा ध्यान नदिने (Lack of Long-Term Solutions) चुनौती पनि देखिन्छ। यी चुनौतीहरूको अतिरिक्त, कुनै पनि राष्ट्रको विकास र मानवीय आवश्यकताहरू पूरा गर्न वैदेशिक सहायतामा अत्यधिक निर्भरता आफैंमा एउटा ठूलो चुनौती हो, जसले राष्ट्रको आत्मनिर्भरता र सार्वभौमिकतालाई कमजोर बनाउन सक्छ।

४. अन्तर्सम्बन्ध र एकीकृत समाधान

विकास सहायता र मानवीय सहायता, दुई भिन्न प्रकारका सहायता भए पनि, यिनीहरूबीच गहिरो अन्तर्सम्बन्ध रहेको छ जसलाई ‘निरन्तरता’ (Continuum) को रूपमा हेर्न सकिन्छ। प्रायः यसलाई ‘राहतदेखि विकास’ (Relief to Development) को अवधारणाले बुझाइन्छ, जहाँ आपत्कालीन मानवीय सहायताले सङ्कटका बेला तत्काल जीवन बचाउने कार्य गर्छ र त्यसपछि पुनर्लाभ तथा पुनर्निर्माणका लागि विकास सहायताले सहयोग गर्छ। यसले भविष्यका सङ्कटहरूको जोखिम कम गर्नमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। उदाहरणका लागि, भूकम्पपछि मानवीय सहायताले तत्काल जीवन बचाउँछ र आश्रय दिन्छ, त्यसपछि विकास सहायताले ध्वस्त भएका पूर्वाधारहरू पुनर्निर्माण गरी समुदायलाई पूर्ववत् अवस्थामा फर्काउन मद्दत गर्छ।

अर्कोतर्फ, पुनरावृत्ति (Recurrence) को समस्या पनि विकास र मानवीय सहायताको अन्तर्सम्बन्धमा देखिन्छ। अल्पविकसित देशहरूमा विकासको अभावले प्राकृतिक प्रकोप वा द्वन्द्वको जोखिम बढाउँछ, जसले गर्दा मानवीय सहायताको आवश्यकता बारम्बार पर्छ। यस्तो अवस्थामा मानवीय सहायताको प्रभावकारिताका लागि दीर्घकालीन विकास समाधानहरू अपरिहार्य हुन्छन्, किनकि यदि विकासका आधारहरू बलियो छैनन् भने सङ्कटहरू दोहोरिरहन्छन्।

कहिलेकाहीँ, विकास परियोजनाहरूको कार्यान्वयनमा मानवीय पक्षलाई ध्यान नदिँदा वा वातावरणमा प्रतिकूल असर पर्दा विकासको मानवीय प्रभाव नकारात्मक हुन सक्छ र यसले मानवीय सङ्कट सिर्जना गर्न सक्छ। बढ्दो जटिल सङ्कटहरूलाई सम्बोधन गर्नका लागि हाल ‘मानवीय-विकास-शान्ति’ (Humanitarian-Development-Peace Nexus) को एकीकृत दृष्टिकोण आवश्यक मानिएको छ। यस दृष्टिकोणले तत्कालको मानवीय आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्दै दीर्घकालीन विकास र शान्ति निर्माणलाई एकैसाथ अघि बढाउने लक्ष्य राख्छ, जसले समग्र र दिगो समाधानहरू प्रदान गर्न मद्दत गर्छ। यो एकीकृत दृष्टिकोणले सहायताको प्रभावकारिता बढाउनुका साथै राष्ट्रिय प्राथमिकताहरूलाई सम्बोधन गर्न थप सहज बनाउँछ।

५. नेपालको अनुभव र आत्मनिर्भरताको आह्वान

नेपाल लामो समयदेखि विकास सहायता र मानवीय सहायता दुवैको महत्त्वपूर्ण प्राप्तकर्ता राष्ट्र रहिआएको छ। विकास सहायताको सन्दर्भमा, नेपालले शिक्षा, स्वास्थ्य, पूर्वाधार विकास (जस्तै सडक र ऊर्जा) र गरिबी निवारणका लागि द्विपक्षीय र बहुपक्षीय दाताहरूबाट ठूलो मात्रामा सहयोग प्राप्त गर्दै आएको छ। तर, हालका वर्षहरूमा सहुलियतपूर्ण ऋणको अंश अनुदानको तुलनामा बढ्दै गएको छ, जसले भविष्यमा ऋणको भार बढाउने जोखिम देखिन्छ। सहायताको प्रभावकारिता, राष्ट्रिय प्रणालीमा यसको आबद्धता, सुशासन र पारदर्शिता नेपालका लागि प्रमुख चुनौतीहरूका रूपमा रहेका छन्, जसलाई सम्बोधन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। यी चुनौतीहरूले सहायताको अधिकतम लाभ प्राप्त गर्नमा बाधा पुर्याएका छन्।

मानवीय सहायताको सन्दर्भमा, २०१५ को विनाशकारी भूकम्प र हालका वर्षहरूमा बारम्बार आइपर्ने बाढी, पहिरो जस्ता प्राकृतिक प्रकोपहरूमा नेपालले व्यापक मानवीय सहायता प्राप्त गरेको छ। यी सहायताहरूले तत्काल जीवन रक्षामा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले पनि, सहायता वितरणमा समन्वयको अभाव र यसको दिगोपनामाथि प्रश्नहरू उठेका छन्। नेपाल वैदेशिक सहायतामा अत्यधिक निर्भर हुँदै जाँदा यसको विकासको गति सुस्त भएको र कतिपय अवस्थामा राष्ट्रिय प्राथमिकताहरूमाथि दाताको प्रभाव बढेर सार्वभौमिकता समेत कमजोर बन्दै गएको आरोप लाग्ने गरेको छ।

यदि यस्तो सहायता प्राप्त नभएको अवस्थामा मुलुकमा ठूलो आर्थिक र सामाजिक सङ्कट आउन सक्ने जोखिम पनि उत्तिकै छ। भविष्यमा यस्ता सहायताको प्रभावकारिता बढाउनका लागि प्राप्तकर्ता राष्ट्रहरूको स्व-स्वामित्व, पारदर्शिता, जवाफदेहिता र सुशासनमा सुधार ल्याउनु अपरिहार्य छ। सहायता लिँदा र खर्च गर्दा पूर्ण पारदर्शिता अपनाउनु पर्छ र यसको सम्पूर्ण जानकारी आम जनतालाई उपलब्ध गराउनु पर्छ। सहायता व्यवस्थापनमा संलग्न सबै पक्षहरूमा जवाफदेहिता हुनुपर्छ।

निष्कर्ष: संयमित सहायता र आत्मनिर्मित भविष्य

विकास सहायता र मानवीय सहायता दुवै विश्वव्यापी मानव कल्याणका लागि अपरिहार्य उपकरणहरू हुन्। विकास सहायताले राष्ट्रहरूको दीर्घकालीन विकास र आत्मनिर्भरताका लागि जग बसाल्छ, जबकि मानवीय सहायताले सङ्कटमा परेका मानिसहरूको जीवन र मर्यादाको रक्षा गर्छ। यी दुई प्रकारका सहायता आ-आफ्ना चुनौतीहरूले घेरिएका छन्, जसमा दाताको स्वार्थ, प्रभावकारिताको कमी, भ्रष्टाचार र पहुँचको अभाव प्रमुख छन्।

तर, सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण चुनौती भनेको सहायतामा अत्यधिक निर्भरता हो, जसले राष्ट्रको आफ्नै क्षमता विकासमा बाधा पुर्याउनुका साथै नीतिगत स्वायत्ततामाथि समेत असर पार्छ। यदि कुनै कारणवश यस्तो सहायता उपलब्ध नभएको खण्डमा वा दाता राष्ट्रहरूको नीति परिवर्तन भएको अवस्थामा, प्राप्तकर्ता राष्ट्रहरूले गम्भीर आर्थिक तथा मानवीय सङ्कटको सामना गर्नुपर्ने अवस्था आउन सक्छ।

आजको विश्वमा, जहाँ जलवायु परिवर्तनले प्राकृतिक प्रकोपहरूलाई तीव्र बनाएको छ र भू-राजनीतिक तनावले द्वन्द्वहरूलाई बढाइदिएको छ, विकास र मानवीय सहायताबीचको सहकार्य अझ महत्त्वपूर्ण बनेको छ। ‘राहतदेखि विकास’ र ‘मानवीय-विकास-शान्ति’ जस्ता एकीकृत दृष्टिकोणहरूले यी दुई प्रकारका सहायतालाई अझ प्रभावकारी बनाउन सक्छन्। सहायताको प्रभावकारिता बढाउनका लागि प्राप्तकर्ता राष्ट्रहरूको स्व-स्वामित्व, पारदर्शिता, जवाफदेहिता र सुशासनमा सुधार ल्याउन अपरिहार्य छ।

वैदेशिक ऋणको मात्रा घटाउँदै जानुपर्छ र आत्मनिर्भर हुनेतर्फ पहल गर्नुपर्छ। अन्यथा, अबको बदलिँदो विश्व व्यवस्थामा संरक्षणवाद (Protectionism) को नीति, यथार्थवाद (Realism) को पक्षमा बढिरहेका देशहरू, ‘अमेरिका फर्स्ट’ जस्ता नीतिहरू, र USAID जस्ता सहायता संस्थाहरूको बजेट कटौती जस्ता घटनाक्रमहरूबाट पाठ सिक्दै हामी सचेत हुनुपर्छ।

यी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्दै, विकास र मानवीय सहायताले विश्वव्यापी गरिबी र पीडा कम गर्न, र सबैका लागि न्यायपूर्ण र दिगो भविष्य निर्माण गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने निश्चित छ, तर यसको प्रयोग संयमित र जिम्मेवारपूर्ण तरिकाले हुनुपर्छ, ताकि कुनै पनि राष्ट्र यसमा अत्यधिक निर्भर नहोस् र आफ्नै क्षमतामा आधारित बलियो भविष्य निर्माण गर्न सकोस्।