बैशाख २६ / हालै नेपालको संसदमा केही राजनीतिक दलका नेताहरूले भारत र पाकिस्तानबीच  द्वन्द्वमा नेपालले भारतको पक्षमा उभिनुपर्ने धारणा व्यक्त गरेको सुनियो। यो विचार सुन्दा एक नेपाली नागरिकको हैसियतमा मलाई गहिरो आश्चर्य लाग्यो। यो भनाइ नेपालको लामो समयदेखिको असंलग्न परराष्ट्र नीतिको मूल भावना र सिद्धान्त विपरीत छ।

नेपालले सधैँ दुई ठूला छिमेकी राष्ट्रहरू – भारत र चीन – सँग सन्तुलित र मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध कायम राख्दै आएको छ। यस्तो संवेदनशील भूराजनीतिक अवस्थितिमा रहेको मुलुकको लागि कुनै एक देशको पक्षमा लाग्नु दूरगामी रूपमा हानिकारक हुन सक्छ।

भोलिको दिनमा यदि भारत र चीनबीच कुनै अप्रिय स्थिति उत्पन्न भयो भने नेपालले कुन देशको पक्ष लिने भन्ने प्रश्न अझ जटिल र चुनौतीपूर्ण हुनेछ। आज हामीले असंलग्नताको नीतिलाई कमजोर बनायौं भने भविष्यमा यस्ता दबाबहरू झेल्न हामीलाई निकै कठिन हुनेछ। त्यसकारण, वर्तमान समयको माग र राष्ट्रिय हितलाई ध्यानमा राख्दै नेपालले भारत र पाकिस्तानबीच मात्र नभई भविष्यमा हुनसक्ने कुनै पनि द्वन्द्वमा पूर्ण रूपमा तटस्थ रहनु नै बुद्धिमानीपूर्ण कदम हुनेछ।

नेपालको असंलग्न परराष्ट्र नीति कुनै आकस्मिक निर्णय वा क्षणिक राजनीतिक लाभको लागि लिइएको नीति होइन। यो नीति हाम्रो राष्ट्रिय पहिचान, भौगोलिक अवस्थिति, सार्वभौमसत्ता र राष्ट्रिय हितको गहिरो विश्लेषणबाट जन्मिएको हो। दुई विशाल र शक्तिशाली राष्ट्रहरूको बीचमा अवस्थित नेपालले आफ्नो स्वतन्त्र अस्तित्व र पहिचानलाई अक्षुण्ण राख्नको लागि सधैँ सन्तुलित विदेश नीति अवलम्बन गर्नु परेको छ। असंलग्नताको नीतिले नेपाललाई कुनै पनि सैन्य गठबन्धनमा सामेल हुन वा कुनै पनि शक्ति राष्ट्रको पक्षमा बिना शर्त समर्थन जनाउनबाट रोक्छ। यसले हामीलाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा आफ्नो स्वतन्त्र विचार र निर्णय प्रस्तुत गर्ने क्षमता प्रदान गर्दछ।

भारत र पाकिस्तानबीचको सम्बन्ध इतिहासदेखि नै उतारचढावपूर्ण रहँदै आएको छ। कश्मीर मुद्दा दुई देशबीचको तनावको प्रमुख कारण बनेको छ। यसका साथै सीमा विवाद, जलस्रोतको बाँडफाँड र राजनीतिक विचारधारामा भिन्नता जस्ता विषयहरूले पनि दुई देशबीच अविश्वासको वातावरण सिर्जना गरेको छ। यस्तो संवेदनशील परिस्थितिमा नेपालले कुनै एक देशको पक्ष लिनु आफैँमा एक ठूलो भूल हुनेछ। यसले एकातिर हाम्रो छिमेकी राष्ट्रसँगको सम्बन्धमा दरार ल्याउनेछ भने अर्कोतिर क्षेत्रीय शान्ति र स्थिरतालाई समेत नकारात्मक रूपमा प्रभावित पार्नेछ। नेपालले दुवै देशसँग सुमधुर सम्बन्ध कायम राख्दै क्षेत्रीय सहयोग र विकासमा जोड दिनु आवश्यक छ।

हाम्रो असंलग्न नीतिको महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको हामी दुवै छिमेकी राष्ट्रहरूसँग समान र मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध राख्दछौँ। हामी कुनै पनि देशको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप गर्दैनौँ र सबैको सार्वभौमसत्ता र अखण्डताको सम्मान गर्दछौँ। यस नीतिले नेपाललाई क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा एक स्वतन्त्र र जिम्मेवार राष्ट्रको रूपमा स्थापित गर्न मद्दत गरेको छ। हामीले सधैँ शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व, पारस्परिक सम्मान र अहस्तक्षेपको सिद्धान्तलाई पालना गर्दै आएका छौँ।

यदि नेपालले भारत–पाकिस्तान युद्धमा भारतको पक्ष लियो भने यसका दीर्घकालीन परिणामहरू अत्यन्तै गम्भीर हुन सक्छन्। पहिलो त, पाकिस्तानसँग हाम्रो लामो समयदेखिको मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध बिग्रने खतरा हुन्छ। यसले भविष्यमा द्विपक्षीय व्यापार, लगानी र अन्य सहयोगका क्षेत्रमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ। दोस्रो, चीनले नेपाललाई भारतको पक्षमा ढल्केको रूपमा हेर्न सक्छ, जसले गर्दा चीनसँगको हाम्रो सम्बन्धमा पनि अविश्वास र चिसोपन आउन सक्छ। नेपाल एक भूपरिवेष्ठित राष्ट्र भएकोले हाम्रो आर्थिक विकास र पारवहन सुविधाको लागि दुवै छिमेकी राष्ट्रहरूसँगको सुमधुर सम्बन्ध अपरिहार्य छ।कुनै एकसँगको सम्बन्ध बिग्रँदा हाम्रो समग्र राष्ट्रिय हितमा गम्भीर क्षति पुग्न सक्छ।

भोलिको दिनमा यदि भारत र चीनबीच कुनै किसिमको सैन्य द्वन्द्व उत्पन्न भयो भने नेपालको लागि स्थिति अझ बढी जटिल र संवेदनशील हुनेछ। यी दुवै राष्ट्रहरू नेपालका महत्त्वपूर्ण छिमेकी मात्र होइनन्, यिनीहरूसँग हाम्रो ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र आर्थिक सम्बन्ध पनि गहिरो छ। यस्तो अवस्थामा कुनै एकको पक्ष लिनु नेपालको लागि आत्मघाती कदम हुन सक्छ। यसले हाम्रो राष्ट्रिय एकता र अखण्डतामा समेत गम्भीर चुनौती खडा गर्न सक्छ। हामीले यस्तो परिस्थितिमा आफ्नो असंलग्न नीतिलाई अझ दृढतापूर्वक पालना गर्दै दुवै देशलाई शान्तिपूर्ण समाधान खोज्न आग्रह गर्नुपर्छ।

केही राजनीतिक दलका नेताहरूले भारतसँग हाम्रो विशेष सम्बन्ध रहेको र त्यसैले हामीले भारतको पक्ष लिनुपर्ने तर्क गरेका छन्। यो सत्य हो कि भारतसँग हाम्रो सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक र आर्थिक सम्बन्ध अन्य छिमेकीको तुलनामा विशेष र गहिरो छ। तर, यसको मतलब यो होइन कि हामीले अन्तर्राष्ट्रिय मामिलामा आफ्नो स्वतन्त्र विवेक र राष्ट्रिय हितलाई तिलाञ्जली दिनुपर्छ। असंलग्न नीतिले हामीलाई मित्रवत् सम्बन्ध कायम राख्दै पनि आफ्नो राष्ट्रिय हितलाई सर्वोपरी राख्न सिकाउँछ। हामीले भावनात्मक सम्बन्ध र रणनीतिक आवश्यकताबीच सन्तुलन कायम राख्न सक्नुपर्छ।

नेपाल असंलग्न आन्दोलनको एक सक्रिय र संस्थापक सदस्य राष्ट्र हो। हामीले सधैँ शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व, सार्वभौमिक समानता, अहस्तक्षेप र विवादहरूको शान्तिपूर्ण समाधानको सिद्धान्तलाई आत्मसात् गर्दै आएका छौँ। यो नीति हाम्रो विदेश नीतिको आधारशिला हो र यसलाई कमजोर पार्ने वा परिवर्तन गर्ने कुनै पनि प्रयास दीर्घकालमा हाम्रो राष्ट्रिय हित विपरीत हुनेछ। हामीले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा पनि आफ्नो असंलग्न पहिचानलाई कायम राख्दै विश्व शान्ति र स्थिरताको लागि सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ।

अन्त्यमा, नेपालको लागि आजको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण आवश्यकता भनेको भारत र पाकिस्तानबीच भविष्यमा हुनसक्ने कुनै पनि युद्धमा पूर्ण रूपमा तटस्थ रहनु हो। हामीले दुवै देशलाई शान्ति र संवादको माध्यमबाट आफ्ना समस्याहरूको समाधान खोज्न निरन्तर रूपमा प्रोत्साहित गर्नुपर्छ। हाम्रो असंलग्न परराष्ट्र नीतिलाई अक्षुण्ण राख्दै हामीले आफ्नो राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्नुपर्छ र क्षेत्रीय शान्ति, स्थिरता र विकासमा सकारात्मक योगदान पुर्‍याउनुपर्छ।

भविष्यमा आइपर्ने कुनै पनि जटिल भूराजनीतिक परिस्थितिमा पनि हाम्रो मार्गदर्शक सिद्धान्त यही असंलग्नताको नीति नै हुनुपर्छ। यस नीतिलाई कमजोर पार्ने कुनै पनि प्रयासले नेपालको दीर्घकालीन हितलाई गम्भीर क्षति पुर्‍याउने निश्चित छ।