बर्दिया,मंसिर ७ / बर्दिया नेपालका तराई जिल्ला मध्ये एक महत्त्वपूर्ण जिल्ला हो, जहाँ सामाजिक, आर्थिक र भौगोलिक विविधताका कारण विभिन्न किसिमका समस्या देखिन्छन् । यी समस्याहरू मध्ये पछिल्ला वर्षमा लागू औषध दुरुपयोग एक गम्भीर चुनौतीका रूपमा उभिएको छ । खासगरी किशोर–युवा उमेरका मानिसहरूमा लागू औषध प्रयोग तीव्र रूपमा बढ्दै जानु चिन्ताजनक विषय बनेको छ । यो समस्या व्यक्तिगत स्वास्थ्य देखि परिवार, समुदाय तथा समग्र सामाजिक संरचना नै असुरक्षित पार्ने स्तरमा पुगेको छ ।

बर्दियामा लागू औषध फैलिनुको प्रमुख कारण भारतसँगको खुला सीमा हो । सीमामा कडाइ पूर्वक नियमन नहुँदा सस्तो तथा खतरनाक लागू औषधहरू सहजै जिल्ला भित्रिन्छन् । भारतका बजारमा पाइने ब्राउन सुगर, हेरोइन, ट्रामाडोल, N10, Diazepam जस्ता औषधहरूको तस्करी सीमावर्ती बस्ती हुँदै बर्दियामा प्रवेश गर्छ । यस्तो अनियन्त्रित ओसारपसारले जिल्लालाई लागू औषधको उच्च जोखिम क्षेत्रमा परिणत गरेको छ ।

बेरोजगारी र आर्थिक असुरक्षाले पनि लागू औषधको समस्या बढाएको छ । बर्दियामा आधुनिक उद्योग, व्यवस्थित व्यापार तथा दिगो रोजगारीका अवसर सीमित छन् । विशेष गरी युवा पुस्ता भविष्यप्रति अनिश्चितता, निराशा र आर्थिक दवाबमा परेर गलत समूह वा गलत निर्णयतर्फ आकर्षित हुने सम्भावना धेरै हुन्छ । जब युवाले आफूलाई सक्षम र सुरक्षित महसुस गर्न सक्दैनन्, उनीहरू तनाव घटाउन वा साथीसँग मिल्न लागू औषध प्रयोगतर्फ ढल्किन सक्छन् ।

परिवारमा अभिभावकीय निगरानी कमजोर हुनु अर्को महत्त्वपूर्ण कारण हो । बर्दियाबाट ठूलो संख्यामा मानिसहरू वैदेशिक श्रममा जाने हुँदा बालबालिका र किशोर–किशोरीहरू हजुरबुवा, हजुरआमाको जिम्मामा रहन्छन् । अभिभावकीय सुझाव, हेरचाह, अनुशासन तथा भावनात्मक समर्थनको कमीले उनीहरू जोखिमपूर्ण वातावरणतर्फ सजिलै आकर्षित हुन सक्छन् । परिवारमा कलह, दारू सेवन, हिंसा वा आर्थिक अभाव छ भने जोखिम झनै बढ्छ ।

साथी–समूहको दबाब (peer pressure) लागू औषध प्रयोग बढाउने सबैभन्दा द्रुत र प्रभावकारी कारणहरूमध्ये एक हो । किशोर–युवाहरू साथीको प्रभावमा छिट्टै पर्छन् । “एकपटक ट्राई गर”, “कसैले थाहा पाउँदैन वा यो आधुनिक ट्रेन्ड हो भन्ने सोचले उनीहरूलाई लागू औषध प्रयोगतर्फ धकेल्छ । मनोवैज्ञानिक रूपले अस्थिर वा आत्मविश्वास कमजोर भएका युवाहरू यस्तो दबाबमा अझ छिटो पर्न सक्छन् । बर्दियामा मानसिक स्वास्थ्य सम्बन्धी सेवा र काउन्सेलिङको पहुँच पनि अत्यन्त सीमित छ । तनाव, अवसाद, चिन्ता, असफलता र व्यक्तिगत समस्यालाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भनेर धेरै युवाहरूलाई थाहा हुँदैन ।

मनोवैज्ञानिक समस्या बोकेर हिँड्ने युवाहरूले राहत खोज्ने क्रममा लागू औषधको सहारा लिन सक्छन् । मनोसमस्या पहिचान र उपचार गर्न सक्ने विशेषज्ञहरू कमी हुनु पनि समस्या गहिरो बनाउने तत्व बनेको छ । लागू औषध प्रयोगले स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्छ । ब्राउन सुगर वा हेरोइन जस्ता पदार्थले प्रयोगकर्ताको मानसिक र शारीरिक प्रणाली बिगार्छ, दीर्घकालीन निर्भरता सिर्जना गर्छ, रक्तसञ्चार प्रणाली नष्ट गर्दछ र ओभरडोजबाट मृत्युको जोखिम समेत बढाउँछ । इंजेक्सन–आधारित पदार्थ प्रयोग गर्नेहरू HIV, Hepatitis B / C जस्ता संक्रमणको उच्च जोखिममा पर्छन् । तर लागू औषधको वास्तविक खतरा केवल प्रयोगकर्तामै सीमित हुँदैन, परिवार र समाज पनि उस्तै प्रभावित हुन्छ ।

परिवारमा लागू औषधको असर अत्यन्त नकारात्मक देखिन्छ । आर्थिक संकट, अभिभावकीय तनाव, घरभित्र कलह, हिंसा तथा सम्बन्ध विखण्डन जस्ता समस्याहरू सामान्य छन् । लागू औषध प्रयोगकर्ता घरदेखि टाढा बस्ने, चोरी–डकैतीमा संलग्न हुने वा जोखिमपूर्ण व्यवहार गर्ने सम्भावना धेरै हुन्छ । यसले परिवारमात्र होइन, स्थानीय समुदायमा पनि असुरक्षा र अविश्वासको वातावरण सिर्जना गर्छ ।

समस्या समाधानका लागि बहुआयामिक र दीर्घकालीन रणनीति आवश्यक छ । पहिलो, विद्यालय तथा कलेजहरूमा जीवन–कौशल शिक्षा, मनोसामाजिक काउन्सेलिङ र लागू औषधबारे व्यवहारिक चेतना अनिवार्य बनाउनुपर्छ । दोस्रो, सीमा क्षेत्रमा कडाइ, प्रहरी–समुदाय सहकार्य, र स्थानीय टोल–समिति सक्रिय बनाउनुपर्छ । तेस्रो, युवाका लागि रोजगारी, सीप तालिम, खेलकुद तथा सांस्कृतिक कार्यक्रममार्फत सकारात्मक विकल्प उपलब्ध गराउनुपर्छ । चौथो, पुनर्वास केन्द्रहरूलाई सुदृढ बनाउँदै उपचार तथा पुनस्र्थापनालाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।
निष्कर्षतः बर्दियामा लागू औषध समस्या सामाजिक, आर्थिक, भौगोलिक र मनोवैज्ञानिक सबै तहमा निहित छ ।

समस्या गहिरो भएको कारण समाधान पनि एकै पक्षबाट सम्भव छैन । परिवार, विद्यालय, समुदाय, प्रहरी, स्थानीय सरकार र युवाहरू सबै मिलेर कार्य गरे मात्र यो समस्या नियन्त्रणमा ल्याउन सकिन्छ । यदि समयमै प्रभावकारी कदम चालियो भने बर्दियालाई सुरक्षित, स्वस्थ र लागू औषधमुक्त जिल्लाको रूपमा विकास गर्न सकिन्छ, जुन आगामी पुस्ताको उज्ज्वल भविष्यका लागि अपरिहार्य छ ।