हालैका दिनहरूमा विश्व राजनीतिको क्षितिजमा अनपेक्षित घटनाक्रमहरूले तीव्रता पाइरहेका छन्। विशेषगरी विश्व शक्तिहरूको ध्रुवीकरण र विभिन्न क्षेत्रीय द्वन्द्वका कारण अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरू नयाँ मोडमा पुगेका छन्। यस जटिल भूराजनीतिक परिदृश्यमा सैन्य कूटनीतिले राजनीतिक कूटनीतिभन्दा पनि बढी महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न थालेको छ। राष्ट्रहरूबीचको विश्वासको कमी, परम्परागत गठबन्धनहरूको पुनर्मूल्याङ्कन र नयाँ चुनौतीहरूको सामना गर्न सैन्य नेतृत्वले प्रत्यक्ष संवाद र समन्वयको माध्यमबाट शान्ति र स्थायित्व कायम राख्ने प्रयास गरिरहेका छन्। यही सन्दर्भमा, पाकिस्तानका सेना प्रमुखको हालैको उच्चस्तरीय भ्रमणलाई गहिरो रूपमा विश्लेषण गर्नु सान्दर्भिक देखिन्छ। यो भ्रमणले केवल पाकिस्तानको आन्तरिक र बाह्य नीतिका आयामहरूलाई मात्र नभई, समग्र विश्वव्यापी सुरक्षा ढाँचा र शक्ति सन्तुलनमा पार्ने सम्भावित प्रभावहरूलाई पनि उजागर गर्दछ। यस लेखले यिनै बहुआयामिक पक्षहरूलाई समेट्दै वर्तमान भूराजनीतिक समीकरणमा सैन्य कूटनीतिको बढ्दो महत्वमाथि प्रकाश पार्नेछ।

दक्षिण एसिया सधैं विश्वको सबैभन्दा संवेदनशील भूभागहरू मध्ये एक रहँदै आएको छ जहाँ ऐतिहासिक शत्रुता, सीमा विवाद र आणविक हतियारको उपस्थितिले स्थितिलाई थप जटिल बनाएको छ। यस क्षेत्रका राष्ट्रहरू विशेषगरी भारत र पाकिस्तानबीचको सम्बन्धमा दशकौदेखि तनाव र अविश्वासले जरा गाडेको छ। काश्मीर विवाद, आतंकवाद र जलस्रोतको बाँडफाँड जस्ता मुद्दाहरूले दुई आणविक शक्ति राष्ट्रहरूलाई बारम्बार सैन्य मुठभेडको सँघारमा पुर्याएको छ। हालैका दिनहरूमा यस क्षेत्रको भूराजनीतिमा तीव्रताका साथ परिवर्तनहरू देखा परेका छन्। भारत र पाकिस्तानबीचको बढ्दो तनाव, विशेषगरी गत महिनाको सैन्य झडपले यस क्षेत्रको संवेदनशीलतालाई थप उजागर गरेको छ। यो झडपले दुई आणविक शक्ति राष्ट्रहरूबीचको द्वन्द्वको सम्भावित विध्वंसक परिणामहरूको बारेमा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायलाई पुनः सचेत गराएको छ जसले विश्वव्यापी शान्ति र सुरक्षामा गम्भीर चुनौती खडा गरेको छ।

यस्तो पृष्ठभूमिमा पाकिस्तानका सैन्य प्रमुख असिम मुनिरको अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पसँग ह्वाइट हाउसमा भएको भेटघाट र त्यसपछि उनको चीन भ्रमणले विश्वभरका कूटनीतिक र सैन्य विश्लेषकहरूको ध्यान तानेको छ। यो भ्रमण सामान्य भेटघाट मात्र नभई बढ्दो विश्वव्यापी भूराजनीतिक तनाव, विशेषगरी अमेरिका-चीन प्रतिस्पर्धा र दक्षिण एसियाली शक्ति सन्तुलनमा पाकिस्तानको महत्त्वपूर्ण भूमिकाको सङ्केत हो। पाकिस्तानले आफ्नो रणनीतिक अवस्थितिका कारण सधैं ठूला शक्ति राष्ट्रहरूको चासोको केन्द्रबिन्दु रहँदै आएको छ र यसको आन्तरिक तथा बाह्य नीतिगत निर्णयहरूले क्षेत्रीय मात्र नभई विश्वव्यापी सुरक्षामा समेत प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छन्। पाकिस्तानको भूभाग अफगानिस्तानको स्थायित्व, मध्यपूर्वको सुरक्षा र चीनको बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) का लागि समेत महत्वपूर्ण मानिन्छ जसले गर्दा यसको भूमिका अझै अपरिहार्य बन्दै गएको छ।

पाकिस्तानको इतिहासमा सेनाको भूमिका सधैं निर्णायक रहँदै आएको छ। लोकतान्त्रिक सरकारहरू आउने-जाने गरे पनि सेनाले देशको रक्षा, परराष्ट्र नीति र आन्तरिक सुरक्षामा सधैं बलियो पकड राख्दै आएको छ। विशेषगरी, देशको स्थापनाकालदेखि नै भारतसँगको सम्बन्धमा रहेको तनाव र क्षेत्रीय सुरक्षा चुनौतीहरूले सेनालाई एउटा सर्वोच्च संस्थाको रूपमा स्थापित गर्न मद्दत पुर्याएको छ। असिम मुनिरको नेतृत्वमा रहेको पाकिस्तानी सेनाले हालका दिनमा आन्तरिक सुरक्षा चुनौतीहरू जस्तै तहरीक-ए-तालिबान पाकिस्तान (TTP) को उदय र बलुचिस्तानमा भइरहेका विद्रोहहरूसँग जुधिरहेको छ। यसबाहेक, देशको कमजोर अर्थतन्त्र र राजनीतिक अस्थिरताले पनि सेनालाई थप अधिकार र जिम्मेवारी दिएको छ।

हालैको भारत-पाकिस्तान सैन्य झडपपछि सेना प्रमुख मुनिरको भूमिका पाकिस्तानको आन्तरिक राजनीतिमा अझ महत्त्वपूर्ण बनेको देखिन्छ। यो भेटघाट पाकिस्तानको लागि एक महत्त्वपूर्ण कूटनीतिक सफलताको रूपमा पनि हेरिएको छ, विशेषगरी भारतीय प्रतिनिधिमण्डलले अमेरिकी उप-राष्ट्रपतिसँग भेटेपछि। यसले पाकिस्तानको कूटनीतिक पहुँच र सेना प्रमुखको व्यक्तित्वको अन्तर्राष्ट्रिय प्रभावलाई देखाउँछ। आन्तरिक रूपमा यस्ता उच्चस्तरीय अन्तर्राष्ट्रिय भेटघाटहरूले सैन्य नेतृत्वलाई जनताको नजरमा बलियो र राष्ट्रिय हितको संरक्षकको रूपमा प्रस्तुत गर्न मद्दत गर्छ जसले देशको अस्थिर राजनीतिक वातावरणमा सेनाको नियन्त्रण र वैधतालाई अझ सुदृढ पार्छ।

आधुनिक विश्वमा सैन्य प्रमुखहरूको भूमिका परम्परागत सैनिक कमाण्डरको जस्तो छैन। उनीहरू अब कूटनीतिज्ञ, रणनीतिकार र राष्ट्रिय हितका संवाहकका रूपमा पनि अगाडि आएका छन्। विशेषगरी, आणविक शक्ति सम्पन्न राष्ट्रहरूका सैन्य प्रमुखहरूले विश्वव्यापी सुरक्षा र स्थायित्वमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छन्।

असिम मुनिरको वासिङ्टन र बेइजिङ भ्रमणले सैन्य कूटनीतिको बढ्दो महत्वलाई स्पष्ट पार्छ। यस्ता भेटघाटहरूमा द्विपक्षीय रक्षा सहयोग, गुप्तचर आदानप्रदान, आतंकवाद नियन्त्रण र क्षेत्रीय सुरक्षा चुनौतीहरूबारे छलफल हुन्छ। यसले राष्ट्रहरूबीचको विश्वास निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ र गलत हिसाबकिताब वा तनावलाई कम गर्न मद्दत गर्छ। राष्ट्रपति ट्रम्पसँगको भेटमा मुनिरले भारत-पाकिस्तान तनाव व्यवस्थापनमा खेलेको भूमिकाको प्रशंसा गरिनुले उनको व्यक्तिगत र संस्थागत प्रभावको पुष्टि गर्छ। ट्रम्प प्रशासनको लागि पाकिस्तानको स्थायित्व र क्षेत्रीय शान्तिमा उसको भूमिका महत्वपूर्ण छ।

विश्वका प्रमुख शक्ति राष्ट्रहरूले सैन्य प्रमुखहरूसँगको सोझो संवादलाई महत्व दिन्छन् किनकि उनीहरूले देशको सुरक्षा नीतिमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छन् र राजनीतिक नेतृत्वभन्दा फरक, दीर्घकालीन र प्राविधिक दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्न सक्छन्। यसले संकटको समयमा प्रत्यक्ष सञ्चार र समन्वय स्थापित गर्न मद्दत पुर्याउँछ जसले द्वन्द्वको जोखिमलाई कम गर्छ। मुनिरको यो दौडाहाले पाकिस्तानको क्षेत्रीय र विश्वव्यापी प्रभावलाई पुनर्स्थापित गर्ने प्रयासका रूपमा पनि हेरिएको छ।

वर्तमान विश्वव्यापी भूराजनीतिक परिदृश्य जटिल र तनावपूर्ण छ। अमेरिका र चीनबीचको बढ्दो प्रतिस्पर्धा, युक्रेन युद्ध, मध्यपूर्वमा इजरायल-इरान द्वन्द्वको बढोत्तरी र दक्षिण चीन सागरमा तनावले विश्वलाई बहु-ध्रुवीय द्वन्द्वको जोखिममा धकेलेको छ। यस्तो अवस्थामा सैन्य शक्ति र यसको कूटनीतिक प्रयोग अझ महत्त्वपूर्ण भएको छ।

सैन्य नेताहरूले यस बढ्दो भूराजनीतिक तनावलाई व्यवस्थापन गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। उनीहरू नीति निर्माताहरूलाई वास्तविक समयको सुरक्षा विश्लेषण र रणनीतिक विकल्पहरू प्रदान गर्छन्। उनीहरू अन्तर्राष्ट्रिय सैन्य गठबन्धन र साझेदारीलाई सुदृढ पार्न, संयुक्त अभ्यासहरू सञ्चालन गर्न र गुप्तचर सूचना आदानप्रदान गर्नमा प्रत्यक्ष संलग्न हुन्छन्। द्वन्द्वको जोखिम बढिरहेको बेला सैन्य नेतृत्वले गलत अनुमान र Escalation लाई रोक्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

भारत-पाकिस्तान द्वन्द्व र मध्यपूर्वको बढ्दो तनावको सन्दर्भमा सैन्य प्रमुखहरूको भूमिका अझ महत्त्वपूर्ण भएको छ। उनीहरूले मात्र सुरक्षा चुनौतीहरूलाई सबैभन्दा राम्रोसँग बुझ्छन् र सम्भावित समाधानका उपायहरू प्रस्तुत गर्न सक्छन्। ट्रम्पसँगको भेटमा इरान-इजरायल तनावबारे छलफल हुनुले पाकिस्तानको सैन्य नेतृत्वले क्षेत्रीय मात्र नभई, विश्वव्यापी सुरक्षा मुद्दाहरूमा पनि आफ्नो दृष्टिकोण राख्न सक्षम रहेको देखाउँछ। चीन भ्रमणका क्रममा चिनियाँ नेतृत्वले पाकिस्तानी सेनालाई “राष्ट्रिय हितको दृढ रक्षक” र “चीन-पाकिस्तान मित्रताको दृढ समर्थक” को रूपमा प्रशंसा गर्नुले बेइजिङको लागि पाकिस्तानी सेनाको महत्वलाई दर्शाउँछ।

यो भ्रमणले पाकिस्तानले आफूलाई विश्वव्यापी भूराजनीतिक खेलमा एउटा पुलको रूपमा प्रस्तुत गर्न खोजेको पनि देखाउँछ। शीतयुद्धको समयमा अमेरिका र चीनबीचको सम्बन्ध स्थापनामा पाकिस्तानले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। वर्तमान परिस्थितिमा पनि पाकिस्तानले त्यस्तै भूमिका खेल्न सक्ने सम्भावना छ यद्यपि चुनौतीहरू धेरै छन्।

डोनाल्ड ट्रम्पको दोस्रो कार्यकालमा अमेरिका-पाकिस्तान सम्बन्धले नयाँ मोड लिन सक्ने सम्भावना छ। विगतमा ट्रम्प प्रशासनले पाकिस्तानलाई अफगानिस्तानमा आतंकवाद नियन्त्रणका लागि पर्याप्त काम नगरेको आरोप लगाउँदै सुरक्षा सहायता कटौती गरेको थियो। तर, अहिले क्षेत्रीय गतिशीलतामा परिवर्तन आएको छ र अमेरिकालाई दक्षिण एसियामा विशेषगरी अफगानिस्तानको स्थायित्व र चीनको बढ्दो प्रभावलाई सन्तुलनमा राख्न पाकिस्तानको सहयोग आवश्यक हुन सक्छ।

मुनिरको ट्रम्पसँगको भेटघाटले यी सम्बन्धहरूमा पुनरुत्थानको सङ्केत दिएको छ। भेटघाटमा भारत-पाकिस्तान तनाव व्यवस्थापन, इरान-इजरायल द्वन्द्व र क्रिप्टो कारोबार जस्ता विषयमा छलफल हुनुले अमेरिकी पक्षले पाकिस्तानलाई क्षेत्रीय स्थिरताको लागि एक महत्वपूर्ण साझेदारको रूपमा हेरेको देखाउँछ। अमेरिकाले पाकिस्तानलाई आफ्नो निर्यातको सबैभन्दा ठूलो बजारको रूपमा पनि हेर्छ, जसले आर्थिक सम्बन्धलाई पनि महत्वपूर्ण बनाउँछ। पाकिस्तानको लागि पनि अमेरिकी सहयोग, विशेषगरी आर्थिक र सैन्य क्षेत्रमा महत्वपूर्ण छ। पाकिस्तान आफ्नो कमजोर अर्थतन्त्रलाई टेवा दिन र सैन्य आधुनिकीकरणका लागि पश्चिमी सहयोगको खोजीमा छ।

यद्यपि, अमेरिकाको भारतसँगको रणनीतिक साझेदारी पनि उत्तिकै बलियो छ। मुनिरको भ्रमणभन्दा अघि भारतीय प्रतिनिधिमण्डलले उप-राष्ट्रपति जे.डी. भेन्ससँग भेटेको थियो जसलाई भारतमा कूटनीतिक सफलताको रूपमा हेरिएको थियो। अमेरिकाले दक्षिण एसियामा भारत र पाकिस्तान दुवैसँगको सम्बन्धमा सन्तुलन कायम राख्न खोज्छ जुन चुनौतीपूर्ण काम हो।

मुनिरको चीन भ्रमणले पाकिस्तानको परराष्ट्र नीतिमा चीनको अटल महत्वलाई पुष्टि गर्छ। चीन पाकिस्तानको सबैभन्दा भरपर्दो साझेदार हो विशेषगरी रक्षा र पूर्वाधार विकासमा। चीन-पाकिस्तान आर्थिक कोरिडोर (CPEC) ले पाकिस्तानको आर्थिक विकासमा ठूलो भूमिका खेलेको छ तर यसले चिनियाँ नागरिक र परियोजनाहरूको सुरक्षामा पनि चुनौतीहरू थपेको छ जसलाई चिनियाँ पक्षले जोड दिएको छ।

मुनिरको चीन भ्रमणमा चिनियाँ नेताहरू जस्तै वाङ यी र झाङ युक्सियासँगको भेटघाटमा क्षेत्रीय र विश्वव्यापी राजनीतिक परिदृश्य, CPEC अन्तर्गतका कनेक्टिभिटी पहलहरू र साझा भूराजनीतिक चुनौतीहरूसँग जुध्नका लागि समन्वित प्रतिक्रियाहरूबारे छलफल भएको थियो। चिनियाँ पक्षले पाकिस्तानको राष्ट्रिय हितको सुरक्षा र चीन-पाकिस्तान मित्रतालाई सुदृढ पार्न पाकिस्तानी सेनाले खेलेको भूमिकाको प्रशंसा गर्यो। यसले दुई देशबीचको सैन्य-सैन्य सम्बन्ध कति गहिरो छ भन्ने देखाउँछ।

चीन र पाकिस्तानबीचको ‘फलामको भाइचारा’ भनेर चिनिने सम्बन्ध आर्थिक, सैन्य र कूटनीतिक क्षेत्रमा फैलिएको छ। पाकिस्तानले आफ्नो रक्षा आवश्यकताका लागि ठूलो मात्रामा चिनियाँ हतियार र प्रविधिमा निर्भर गर्दछ। यो सम्बन्धले भारतलाई पनि रणनीतिक चुनौती दिन्छ किनकि भारतले पूर्वी र पश्चिमी दुवै मोर्चामा चीन र पाकिस्तानबाट सम्भावित खतराको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ।

चीनको लागि पाकिस्तान दक्षिण एसियामा आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्ने र बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) लाई अगाडि बढाउने एक महत्वपूर्ण साझेदार हो। यसबाहेक चीनलाई अफगानिस्तानको स्थायित्व र क्षेत्रीय आतंकवाद नियन्त्रणमा पाकिस्तानको सहयोग आवश्यक पर्छ।

अन्त्यमा, पाकिस्तानका सैन्य प्रमुख असिम मुनिरको अमेरिका र चीनको यो उच्चस्तरीय भ्रमणले वर्तमान विश्वव्यापी भूराजनीतिको जटिलता र क्षेत्रीय शक्ति सन्तुलनमा पाकिस्तानको महत्त्वपूर्ण भूमिकालाई उजागर गरेको छ। यसले पाकिस्तानको आन्तरिक राजनीतिमा सेनाको बलियो पकड, विश्वव्यापी सैन्य कूटनीतिको बढ्दो महत्व र अमेरिका-चीन प्रतिस्पर्धाका बीचमा पाकिस्तानले कसरी सन्तुलित परराष्ट्र नीति अपनाउन खोजिरहेको छ भन्ने देखाउँछ।

यो दौडाहाले पाकिस्तानका लागि कूटनीतिक सफलता ल्याएको र क्षेत्रीय तनाव व्यवस्थापनमा उसको भूमिकालाई अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता दिलाएको छ। यद्यपि, दुवै महाशक्तिहरूसँग सन्तुलन कायम राख्ने कार्य पाकिस्तानका लागि चुनौतीपूर्ण रहनेछ। भारत-पाकिस्तान द्वन्द्व, अफगानिस्तानको अस्थिरता र मध्यपूर्वको तनावले यस क्षेत्रलाई सधैं संवेदनशील राखेको छ। यस्तो अवस्थामा, सैन्य प्रमुखहरूको कूटनीतिक भूमिका अझ महत्वपूर्ण हुनेछ ताकि गलत हिसाबकिताबबाट बच्न र क्षेत्रीय तथा विश्वव्यापी शान्ति कायम राख्न सकियोस्। मुनिरको यो भ्रमणले पाकिस्तानले विश्वव्यापी मञ्चमा आफ्नो रणनीतिक महत्वलाई पुन: स्थापित गर्न चाहेको र क्षेत्रीय तथा विश्वव्यापी सुरक्षामा एक सक्रिय खेलाडीको रूपमा आफूलाई प्रस्तुत गर्न खोजेको स्पष्ट सङ्केत दिन्छ। आगामी दिनहरूमा यी उच्चस्तरीय भेटघाटहरूले पाकिस्तानको परराष्ट्र नीति र यस क्षेत्रको भूराजनीतिमा कस्तो प्रभाव पार्छ त्यो हेर्न बाँकी नै छ। भूराजनीतिक चेस बोर्डमा पाकिस्तानको यो चालले यस क्षेत्र र विश्वभरका शक्ति सन्तुलनमा दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सक्ने सम्भावना प्रबल छ जसको सूक्ष्म विश्लेषण गरिनु आवश्यक छ। के यो यात्राले दक्षिण एसियामा नयाँ शान्तिको मार्ग प्रशस्त गर्ला वा नयाँ भूराजनीतिक जटिलताहरू निम्त्याउला यो भविष्यले नै बताउनेछ।