प्रतिनिधिमूलक प्रजातन्त्र (Representative Democracy) को आधारभूत समस्या के हो भने, यसले आम जनतालाई केवल निश्चित अन्तरालमा आफ्ना प्रतिनिधिहरू चुन्ने अधिकार सम्म सीमित गरिदिन्छ। यस प्रणालीले जनताको आवश्यकता र इच्छालाई पूरा गर्न सकिरहेको छैन किनकि प्रतिनिधिहरू एक पटक चुनिएपछि उनीहरू मुख्यतया नोकरशाही संयन्त्र (Bureaucracy), कर्पोरेट हित र दलगत राजनीतिको घेराभित्र बाधिन्छन्। परिणाम स्वरूप, नागरिकहरूले वास्तविक निर्णय प्रक्रियाबाट आफूलाई टाढा महसुस गर्छन् र उनीहरूको जीवनमा सीधा असर पार्ने नीतिहरूमा नियन्त्रण गुमाउँछन्। यो प्रणाली, जहाँ ‘जनताका लागि’ शासन गर्ने भनिए पनि, वास्तवमा ‘जनताद्वारा’ शासन गर्ने मौलिक सिद्धान्तबाट विचलित भएको छ। यसले एउटा यस्तो सामाजिक र राजनीतिक अवस्था सिर्जना गरेको छ, जहाँ जनताको सार्वभौमिकता (Sovereignty) सैद्धान्तिक रूपमा मात्र कायम छ, व्यावहारिक रूपमा होइन।

यस सङ्कटको समाधानको रूपमा मानिसहरू को स्वयं-शासन (Self-governance) र सहयोग गर्ने जन्मजात क्षमतालाई हेर्नुपर्छ। राजनीतिक प्रक्रिया बाहिरका क्षेत्रहरू, जस्तै काम गर्ने ठाउँ, समुदाय र सामाजिक सम्बन्धहरूमा, मानिसहरूले स्वाभाविक रूपमा आपसी सहमति, समन्वय र समान साझेदारीका आधारमा सामूहिक समस्याहरू को समाधान गरिरहेका हुन्छन्। यो क्षमता कुनै अधिकारवादी संरचना (Authoritarian Structure) वा सरकारी हस्तक्षेप बिना नै कार्य गर्छ। यो ‘सीधा कार्य (Direct Action)’ को क्षमतालाई राजनीतिक रूपमा उपयोग गर्न सकिने सम्भावना छ। जब औपचारिक प्रजातान्त्रिक संरचनाहरू असफल हुन्छन्, तब मानिसहरूले आफ्नो दैनिक जीवनमा प्रयोग गरिरहेको यो सहयोगी मोडेललाई ठूला सामाजिक र राजनीतिक मामिलाहरूमा पनि लागू गर्न सक्छन्, जुन नै सच्चा प्रजातन्त्र हो।

यही स्वयं-शासनको अन्तर्निहित क्षमता Occupy Wall Street (OWS) जस्ता सीधा-कार्यवाही (Direct-Action) आन्दोलनहरूमा स्पष्ट रूपमा देखियो। OWS एउटा नेतृत्वविहीन (Leaderless) आन्दोलन थियो, जसले स्थापित राजनीतिक दलहरू वा परम्परागत संस्थाहरू को सहयोग बिना काम गर्‍यो। यस आन्दोलनले भेलाहरूमा सहमतमूलक निर्णय-प्रणाली (Consensus-based decision-making) प्रयोग गर्‍यो, जहाँ सहभागीहरू लाई खुला छलफल र समान मतका आधारमा सामूहिक निर्णयहरू मा पुग्न प्रोत्साहन गरियो। OWS को यो मोडेल ऐतिहासिक एथेनियन सीधा प्रजातन्त्रको आधुनिक पुनरावृत्ति र वर्तमान प्रतिनिधिमूलक प्रणालीको वास्तविक विकल्पका रूपमा खडा छ। यस प्रकारका आन्दोलनहरूले स्थापित शक्ति संरचनाहरूलाई चुनौती दिदै देखाउँछन् कि आम जनताले आफ्ना मुद्दाहरू लाई स्वयं व्यवस्थित गर्न र नियन्त्रण गर्न सक्छन्, जसले गर्दा वर्तमान प्रजातन्त्रको सङ्कटको बीचमा पनि जमिन-स्तरको प्रजातन्त्र (Grassroots Democracy) को आशा जीवित छ।

Occupy Wall Street (OWS) एक महत्त्वपूर्ण सामाजिक-जनीतिक आन्दोलन हो जसले सन् २०११ मा संयुक्त राज्य अमेरिकाको न्यूयोर्क शहरमा जन्म लिएको थियो। यो आन्दोलन मुख्यतः वित्तीय प्रणाली र आर्थिक असमानताको विरुद्ध लक्षित थियो। प्रदर्शनकारीहरूले न्यूयोर्कको वित्तीय केन्द्र वाल स्ट्रिट कब्जा गर्दै विरोध गरेका थिए। उनीहरूको मुख्य नारा “We Are The 99%” थियो, जसले १ प्रतिशत अति-धनीहरूले बाँकी ९९ प्रतिशत अमेरिकी जनता माथि आर्थिक र राजनीतिक नियन्त्रण जमाएको तथ्यलाई उजागर गर्‍यो। यो आन्दोलन परम्परागत राजनीतिक दल वा नेताको नेतृत्व बिना नै, सीधा कार्यवाही र सहमतमूलक निर्णयका आधारमा सञ्चालित भएको थियो। OWS ले आधुनिक प्रजातन्त्रमा आर्थिक शक्तिले कसरी राजनीतिलाई भ्रष्ट पारेको छ भन्ने सवाललाई विश्वव्यापी बहसमा ल्यायो। यसले आन्दोलनको एक नयाँ शैली स्थापित गर्‍यो, जसले गर्दा यसलाई वैकल्पिक प्रजातान्त्रिक अभ्यासको एक महत्वपूर्ण उदाहरण मानिन्छ।

प्रजातन्त्रको ऐतिहासिक समीक्षा: एथेन्सदेखि वर्तमान सङ्कटसम्म

प्रजातन्त्रको वास्तविक अर्थको खोजी गर्दै यसको जरा पुरानो ग्रीक नगर-राज्य एथेन्ससम्म पुगेको तर्क बलियो देखिन्छ। प्रजातन्त्रको मौलिक स्वरूप सीधा प्रजातन्त्र (Direct Democracy) मा आधारित थियो, जहाँ योग्य सबै नागरिकहरू (दास बर्ग र महिला बाहेक) ले कुनै मध्यस्थकर्ता वा प्रतिनिधि बिना नै राज्यको हरेक निर्णय प्रक्रियामा सीधा भाग लिने गर्थे। यो मोडेल प्रतिनिधिको अवधारणामा भन्दा नागरिकहरू को प्रत्यक्ष सहभागिता र समान अधिकारमा केन्द्रित थियो। यस प्रणालीको एउटा महत्त्वपूर्ण विशेषता भनेको लटरी (गोला-प्रणाली) को प्रयोग थियो। अधिकांश प्रशासनिक पदहरूमा चुनावको सट्टा गोला हालेर अधिकारीहरू छानिनथे, जसले गर्दा कुनै पनि विशेष समूह वा ‘पेसागत राजनेता’ को हातमा शक्तिको केन्द्रीकरण हुन पाउदैनथ्यो। यस प्राचीन अभ्यासले नै देखाउँछ कि शासक हुनु कुनै विशेष कौशल होइन, बरु नागरिकहरू को एक साधारण कार्य हो। तर, समयसँगै “प्रजातन्त्र” शब्दको अर्थको विनास भयो र यसको मौलिक स्वरूप मेटियो। मौलिक रूपमा ‘जनताको शासन’ रहेको यो शब्द आधुनिक युगमा आइपुग्दा ‘प्रतिनिधिहरू द्वारा शासन’ मा सीमित हुन पुग्यो। यो रूपान्तरणले जनतालाई सक्रिय सहभागीबाट निष्क्रिय मतदातामा झारिदियो, जसले गर्दा जनता र शासक वर्ग बीच ठूलो खाडल सिर्जना भयो। आधुनिक प्रतिनिधिमूलक प्रणालीहरू, जुन सामान्यतया शक्तिशाली र धनी वर्गको हितमा चल्छन्, ले यस मौलिक प्रजातन्त्रको भावनालाई विकृत गरिदिएका छन्। यो शब्दको सङ्कुचन नै आजको राजनीतिक सङ्कटको जड हो, जहाँ राजनीतिक शक्ति र आर्थिक शक्ति एकै ठाउँमा केन्द्रित हुन पुगेका छन्। यसै सन्दर्भमा, Occupy Wall Street (OWS) आन्दोलन पुरानो सीधा प्रजातन्त्रको नयाँ र पुनर्जीवित रूपमा चित्रण भएको छ। OWS को विशेषता नै यसको नेतृत्वविहीन संरचना थियो, जसले स्थापित राजनीतिक पदानुक्रमलाई अस्वीकार गर्‍यो। यस आन्दोलनले सहमतमूलक (Consensus-based) निर्णय प्रणालीको अभ्यास गर्‍यो, जहाँ प्रत्येक सहभागीको आवाजलाई महत्त्व दिइन्थ्यो र सामूहिक रूपमा सहमतिमा पुग्ने प्रयास गरिन्थ्यो। यो विधि आधुनिक चुनावमुखी राजनीतिबाट मुक्त भएर जनताले आफ्नै मामिलाहरू आफै व्यवस्थित गर्न सक्ने क्षमताको प्रत्यक्ष प्रमाण हो। OWS जस्ता आन्दोलनहरूले प्रमाणित गर्छन् कि सच्चा प्रजातन्त्र प्रणाली वा प्रक्रियामा होइन, बरु जनताको सीधा कार्य र आपसी सहयोगमा निहित हुन्छ, जसले ग्रीकहरू को मौलिक प्रजातान्त्रिक अभ्यासको मर्मलाई पुनर्जीवित गर्छ।

प्रजातन्त्रमा वर्तमान सङ्कट: आर्थिक असमानता र प्रतिनिधिको असफलता

आधुनिक प्रजातन्त्रले सामना गरिरहेको पहिलो र गम्भीर सङ्कट आर्थिक असमानता र भ्रम (Economic Inequality and Illusion) सँग जोडिएको छ। बढ्दो आर्थिक असमानता, जसले बहुसंख्यक आम नागरिकलाई ऋणको भारी बोझले थिचेकोले उनीहरूलाई राजनीतिक रूपमा कमजोर (Powerless) महसुस गराउँछ। यसरी, आर्थिक शक्तिको केन्द्रीकरण (केही कर्पोरेट समूह वा धनी वर्गमा) ले प्रत्यक्ष रूपमा राजनीतिक निर्णयहरू लाई प्रभावित गर्छ, जसले गर्दा प्रजातन्त्रको अर्थ केवल औपचारिक रहन जान्छ र यो धन-तन्त्र (Plutocracy) मा रूपान्तरण हुन्छ।

यसको परिणाम स्वरुप एक गहिरो विरोधाभास (Contradiction) सिर्जना भएको छ: आधुनिक समाजले आफूलाई विश्वको सबैभन्दा प्रजातान्त्रिक व्यवस्था भएको दाबी गर्छ, तर वास्तविकतामा शक्ति, सम्पत्ति र निर्णय गर्ने क्षमता केही चुनिन्दा (Elite) समूहहरूमा सीमित छ। यो विरोधाभास तब स्पष्ट हुन्छ जब ठूला आर्थिक सङ्कटहरूमा पनि बैङ्कहरूलाई ‘बचाउन’ (Bailout) सरकारी रकम खर्च गरिन्छ, जबकि आम जनताको ऋण वा समस्यालाई बेवास्ता गरिन्छ। यसले एउटा यस्तो भ्रम (Illusion) सिर्जना गरेको छ कि मानिसहरूले आफ्नो मतद्वारा व्यवस्था परिवर्तन गर्न सक्छन्, जबकि मूल संरचनाहरू (Structure) आर्थिक रूपमा शक्ति सम्पन्न वर्गको नियन्त्रणमा रहेका हुन्छन्। यसरी, आर्थिक सङ्कटले राजनीतिक सङ्कटलाई जन्म दिन्छ।

प्रजातन्त्रको दोस्रो सङ्कट प्रतिनिधिमूलक प्रणालीको असफलता (Failure of Representative System) मा निहित छ। ‘सत्तासँग घुलन (Amalgamation) र निरन्तरता (Continuity)’ को प्रक्रियामा, प्रतिनिधिहरू एकपटक चुनिएर सत्तामा पुगेपछि, उनीहरू तुरुन्तै आम जनताको हित भन्दा बाहिर गएर नोकरशाही, कर्पोरेट शक्ति र स्थापित राजनीतिक संयन्त्रको स्वार्थ अनुरूप काम गर्न थाल्छन्। यसले गर्दा जनता र शासक बीचको दूरी अत्याधिक बढ्छ। प्रतिनिधिहरू जनताप्रति जवाफदेही हुनुको सट्टा, उनीहरू संस्थागत शक्तिकेन्द्रहरू प्रति बढी वफादार हुन्छन्। यो प्रतिनिधिमूलक मोडेलको संरचनात्मक कमजोरी नै हो, जसले गर्दा जनताको आवाज सरकार सम्म पुग्न सक्दैन र अन्ततः यस प्रणालीले आफ्नै नागरिकहरूको अपेक्षा पूरा गर्न असफल हुन्छ।

OWS र नेपालको Gen Z आन्दोलन: नयाँ प्रजातान्त्रिक सम्भावना

Occupy Wall Street (OWS) आन्दोलन वर्तमान प्रजातान्त्रिक सङ्कटको एउटा सशक्त जवाफ र नयाँ प्रजातान्त्रिक सम्भावना को रूपमा प्रस्तुत भएको छ। प्रतिनिधिमूलक प्रजातन्त्रले आर्थिक अभिजात वर्ग (Economic Elite) को हितको सेवा गरिरहेको बेला, OWS ले जनताले आफ्नो शक्ति आफै प्रयोग गर्न सक्छन् भन्ने कुरा प्रदर्शन गर्‍यो। यो आन्दोलन केवल विरोध प्रदर्शन मात्र थिएन, बरु यसले एउटा नयाँ सामाजिक र राजनीतिक संगठनको मोडेलको रूपमा काम गर्‍यो, जुन राज्य र कर्पोरेट शक्तिबाट पूर्ण रूपमा स्वतन्त्र थियो। यसले स्थापित राजनीतिक प्रणालीबाट निराश भएका मानिसहरू लाई एकै ठाउँमा ल्यायो र साँचो जन-सहभागिताको महत्त्वलाई स्थापित गर्‍यो। OWS आन्दोलनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण विशेषता यसको सीधा कार्यवाही (Direct Action) र सहमतमूलक निर्णय प्रणाली थियो। यो आन्दोलन कुनै नेता, दल वा प्रमुख संस्थागत सहयोग बिना चलाइएको थियो, जसले यसलाई शक्ति र नियन्त्रणको परम्परागत संरचनाबाट अलग राख्यो। भेलाहरूमा प्रयोग गरिने सहमतमूलक निर्णय-प्रणालीले जमिन-स्तरको प्रजातन्त्र (Grassroots Democracy) को एक जीवन्त उदाहरण थियो। OWS को अर्को शक्तिशाली पक्ष यसको प्रसिद्ध नारा “We Are The 99%” थियो, जसले आर्थिक असमानतालाई सीधा चुनौती दियो र प्रजातन्त्रलाई “धन-तन्त्र (Plutocracy)” बाट मुक्त गर्ने माग गर्‍यो।

यस सन्दर्भलाई नेपालको Gen Z आन्दोलन सँग जोडेर हेर्न सकिन्छ। नेपालमा पनि राजनीतिक अस्थिरता, भ्रष्टाचार र प्रतिनिधिमूलक प्रणालीको असफलताबाट निराश युवाहरूले OWS जस्तै नेतृत्वविहीन र सीधा कार्यवाहीको बाटो रोजिरहेका छन्। नेपालका Gen Z युवाहरूले सामाजिक सञ्जालको माध्यमबाट संगठित भई ‘नो नट अगेन’ जस्ता अभियान वा सुशासन र वातावरणका लागि गरिएका प्रदर्शनहरूमा परम्परागत पार्टीका संरचनालाई अस्वीकार गरेका छन्। यो ‘छेउछाउ (Periphery)’ बाट आएको सामूहिक चेतना हो, जसले स्थापित राजनीतिक शक्तिलाई चुनौती दिदै, जनताको स्वयं-शासन गर्ने क्षमतालाई व्यवहारमा उतार्दै नयाँ प्रजातान्त्रिक सहमतिको खोजी गरिरहेको छ।

मुख्य निष्कर्ष र अन्तिम आह्वान

यस सम्पूर्ण विश्लेषणको केन्द्रीय र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण तर्क यो हो कि प्रजातन्त्र एउटा क्रिया (Action) हो, न कि एउ प्रणाली (System)। हामीले बुझेको औपचारिक प्रजातन्त्र केवल खोल मात्र हो। सच्चा प्रजातन्त्र भनेको निरन्तर क्रिया (Continuous Action) हो, जुन हरेक क्षण जनताले आफ्नो जीवन र समाजलाई स्वयं शासन (Self-governance) गर्ने प्रयासमा निहित हुन्छ। यसकारण, प्रजातन्त्रको पुनरुत्थान स्थापित राजनीतिक संरचनाहरू बाट होइन, बरु गैर-राजनीतिक (Non-political) क्षेत्रहरू, जस्तै सामाजिक आन्दोलन, विरोध प्रदर्शन र सहयोगी समुदायहरू बाट हुनेछ। यसले राजनीति र प्रजातन्त्रको बीचमा रहेको अन्तरलाई स्पष्ट पार्छ। हामीले वर्तमानमा बुझेको ‘राजनीति’ (चुनाव, दलहरूको प्रतिस्पर्धा) आम जनताको प्रजातान्त्रिक आकांक्षा (Aspirations) भन्दा धेरै टाढा छ। सच्चा प्रजातन्त्र आम मानिसहरूको कार्यवाही (Action) मा निहित छ – जब मानिसहरूले सामूहिक रूपमा आफ्ना नियमहरू आफै बनाउने र लागू गर्ने प्रयास गर्छन्। अन्तिम सन्देश आशावादी छ: प्रतिनिधिमूलक प्रणालीको सङ्कटको बाबजुद पनि प्रजातन्त्र मरिसकेको छैन। यो राजनीतिको केन्द्र (Center) मा होइन, बरु OWS र नेपालको Gen Z जस्ता ‘छेउछाउ’ (Periphery) का आन्दोलनहरू मा जीवित छ। हरेक नागरिकले आफ्नो राजनीतिक क्षमतालाई स्वीकार गर्नु आवश्यक छ – यो क्षमता भनेको मत हाल्ने मात्र होइन, बरु सहयोगी र स्वयं-शासित समाज निर्माणको प्रयासमा सीधा भाग लिनु हो।