कूटनीति राष्ट्रहरूबीच शान्तिपूर्ण सम्बन्ध कायम गर्ने, राष्ट्रिय स्वार्थ प्रवर्द्धन गर्ने र द्वन्द्व समाधान गर्ने एक कला र विज्ञान हो। मानव सभ्यताको प्रारम्भदेखि नै यसको अभ्यास हुँदै आएको छ। समय, सभ्यताको विकास, प्रविधिको उन्नति, राजनीतिक प्रणालीका परिवर्तन र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको प्रकृतिअनुसार कूटनीतिक अभ्यासहरू निरन्तर विकसित हुँदै आएका छन्। प्राचीनकालमा व्यापार, युद्ध र शान्ति सन्धिका लागि सन्देशवाहक र विशेष प्रतिनिधिहरूको प्रयोग सामान्य थियो। ई.पू. १४ औं शताब्दीमा इजिप्टका फारोहरू र हिट्टाइटी साम्राज्यबीचको “कादेश सन्धि” लाई प्राचीन विश्वको पहिलो लिखित शान्ति सन्धि मानिन्छ। यसमा दूतहरूको आदानप्रदान र सन्धिका शर्तहरूमा वार्तालाप गरिएको थियो। ग्रीक नगर-राज्यहरूमा “प्रोक्सेनोस” नामक प्रतिनिधित्व प्रणालीले विदेशी राज्यमा आफ्ना नागरिकहरूको हित रक्षा गर्थे। रोमन साम्राज्यले “फेटियालेस” नामक पुजारीहरूको समूह प्रयोग गर्थ्यो, जसले युद्ध घोषणा र शान्ति सन्धिमा मध्यस्थता गर्थे। कौटिल्यको “अर्थशास्त्र” ले प्राचीन भारतमा कूटनीतिक दूतहरू र उनीहरूका कार्यहरूको विस्तृत सिद्धान्त प्रस्तुत गरेको छ।

कूटनीतिको प्रारम्भिक स्वरूप: प्राचीन र मध्यकाल

सभ्यताको प्रारम्भदेखि मध्यकालसम्म कूटनीतिको स्वरूप मौलिक थियो। यस समयमा राज्य वा जनजातीय समूहहरूबीचको अन्तरक्रिया मुख्यतया व्यापार, युद्ध र शान्ति सन्धिका आवश्यकता बाट निर्देशित हुन्थ्यो। व्यवस्थित कूटनीतिक संरचनाको अभाव भए पनि, सन्देशवाहक, दूत र विशिष्ट प्रतिनिधिहरूको प्रयोग सामान्य थियो। इजिप्टियन र हिट्टाइटी सभ्यतामा ई.पू. १४ औँ शताब्दीको “कादेश सन्धि” कूटनीतिको प्रारम्भिक उदाहरण मानिन्छ। ग्रीक नगर-राज्यहरूमा “प्रोक्सेनोस” प्रणालीले विदेशी भूमिमा नागरिक हितको रक्षा गर्थ्यो, जबकि रोमन साम्राज्य ले “फेटियालेस” पुजारीहरू मार्फत युद्ध घोषणा र शान्ति सन्धिमा मध्यस्थता गर्थ्यो। कौटिल्यको “अर्थशास्त्र” ले प्राचीन भारतमा कूटनीतिक दूतहरू र गुप्तचरको भूमिकाबारे विस्तृत सिद्धान्तहरू प्रतिपादन गरेको छ।

मध्यकालमा युरोपमा चर्च र राजतन्त्रको उदय ले कूटनीतिक अभ्यासमा नयाँ आयाम ल्यायो। पोपका प्रतिनिधिहरू (लेगेट्स) विभिन्न राज्यहरूमा पठाइन्थे र उनीहरूले शान्ति सन्धि तथा विवाद समाधानमा भूमिका खेल्थे। यस अवधिमा शाही विवाह कूटनीतिको महत्त्वपूर्ण उपकरण बने, जसले राजपरिवारहरूबीच गठबन्धन सिर्जना गर्थ्यो। भेनिस, जेनोभा र फ्लोरेन्सजस्ता इटालियन नगर-राज्यहरूले व्यापार प्रवर्द्धनका लागि विदेशी राज्यहरूमा वाणिज्य दूतहरू (Consuls) पठाउन थाले। यद्यपि, स्थायी दूतावासको अवधारणा अझै विकसित भएको थिएन र दूतहरूलाई कुनै विशेष मिसनका लागि मात्र पठाइन्थ्यो। यस कालमा कूटनीति व्यक्तिगत सम्बन्ध र राजपरिवारका स्वार्थहरूमा बढी केन्द्रित थियो।

आधुनिक कूटनीतिको जग: पुनर्जागरण र वेस्टफेलिया

पुनर्जागरण काल लाई आधुनिक कूटनीतिको आधारशिला मानिन्छ। यस अवधिमा इटालियन नगर-राज्यहरूबीचको प्रतिस्पर्धाले स्थायी कूटनीतिक प्रतिनिधित्वको आवश्यकता महसुस गरायो। सन् १४०० को दशकमा भेनिसले अन्य युरोपेली राजधानीहरूमा स्थायी राजदूतहरू (Resident Ambassadors) पठाउन सुरु गर्यो। यसको मुख्य उद्देश्य लगातार सूचना सङ्कलन गर्ने, सम्बन्ध कायम राख्ने र राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्ने थियो। यो कूटनीतिक इतिहासमा एक क्रान्तिकारी परिवर्तन थियो। स्थायी राजदूतहरूको आगमनसँगै कूटनीतिज्ञको भूमिका अझ व्यावसायिक र परिष्कृत भयो। भेनिसका कूटनीतिज्ञहरू उनीहरूको कौशल र बुद्धिमत्ताका लागि प्रसिद्ध थिए, जसलाई “भेनेसियन कूटनीति” भनिन्छ।

सन् १६४८ मा भएको वेस्टफेलियाको शान्ति सन्धिले आधुनिक राज्य प्रणालीको जग बसाल्यो। यसले युरोपमा सार्वभौम राज्यहरूको अवधारणा स्थापित गर्यो र धर्मको सट्टा राष्ट्रिय हितलाई परराष्ट्र नीतिको केन्द्रमा ल्यायो। यस सन्धिले प्रत्येक राज्यलाई आफ्नो आन्तरिक मामिलामा स्वतन्त्र र बाह्य हस्तक्षेपबाट मुक्त हुने सिद्धान्त स्थापित गर्यो। सैद्धान्तिक रूपमा, सबै सार्वभौम राज्यहरू बराबर मानिन्थे, जसले कूटनीतिक सम्बन्धमा निश्चित शिष्टाचार र प्रोटोकलको विकासलाई बढावा दियो। राष्ट्रिय राज्यहरूको उदयसँगै कूटनीतिक निकायहरू अझ व्यावसायिक र स्थायी बन्दै गए। १७ औं र १८ औं शताब्दीमा फ्रान्सेली भाषा कूटनीतिको भाषा बन्यो र कूटनीतिज्ञहरूलाई कूटनीतिक प्रतिरक्षा र विशेष अधिकार (Diplomatic Immunity and Privileges) दिन थालियो। दरबार र राजाहरूको वरिपरि घुम्ने चेम्बर कूटनीति (Chamber Diplomacy) जस्ता अभ्यासहरू यस अवधिमा देखिए।

बहुपक्षीयताको उदय र नयाँ आयामहरू: १९ औं र २० औं शताब्दी

नेपोलियन युद्धको अन्त्यपछि युरोपको पुनर्संरचनाका लागि सन् १८१५ मा भएको भियनाको कांग्रेसले आधुनिक बहुपक्षीय कूटनीतिको जग बसाल्यो। यसले ठूला शक्तिहरूलाई सामूहिक रूपमा अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाहरूमा छलफल गर्ने र निर्णय लिने प्रक्रियाको सुरुवात गर्यो। भियनाको नियमावली (१८१५) ले राजदूतहरूको श्रेणी र पदानुक्रम निर्धारण गरी कूटनीतिक शिष्टाचारलाई मानकीकृत गर्यो। कन्सर्ट अफ युरोप (Concert of Europe) ले युरोपका प्रमुख शक्तिहरूबीच सामूहिक सुरक्षा र सन्तुलन कायम गर्ने प्रयास गर्यो।

२० औं शताब्दीमा दुई विश्वयुद्धले कूटनीतिको परम्परागत स्वरूपमा ठूलो परिवर्तन ल्यायो। गोप्य कूटनीतिको असफलताका कारण पारदर्शी कूटनीतिको माग बढ्यो। राष्ट्र संघ (१९१९) र त्यसपछि संयुक्त राष्ट्र संघ (१९४५) को स्थापनाले बहुपक्षीय कूटनीतिको उत्कर्षलाई चिह्नित गर्यो। यसले राष्ट्रहरूलाई साझा समस्याहरूमा छलफल गर्ने र समाधान खोज्ने विश्वव्यापी मञ्च प्रदान गर्यो। यी संगठनहरूको वृद्धिसँगै विशेष ज्ञान प्राप्त कूटनीतिज्ञहरूको आवश्यकता बढ्यो। शीतयुद्धको समयमा विचारधारात्मक प्रतिस्पर्धाका कारण सार्वजनिक कूटनीति (Public Diplomacy) को विकास भयो, जहाँ विदेशी जनमतलाई प्रभावित गर्न सांस्कृतिक आदानप्रदान र प्रचार प्रसारको प्रयोग गरियो। विकासशील राष्ट्रहरूको आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्न विकास कूटनीति (Development Diplomacy) देखा पर्यो। सरकारको संलग्नता बिना गैर-सरकारी विशेषज्ञहरू र नागरिक समाजका सदस्यहरूबीच अनौपचारिक वार्तालापको विकास भयो, जसलाई ट्र्याक-२ कूटनीति (Track-2 Diplomacy) भनिन्छ।

२१ औं शताब्दी: डिजिटल युग र कूटनीतिमा नयाँ पात्रहरू

२१ औं शताब्दीमा प्रविधिको तीव्र विकास र विश्वव्यापीकरणले कूटनीतिक अभ्यासहरूमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएको छ। इन्टरनेट, सामाजिक सञ्जाल (Twitter, Facebook, Instagram) र भिडियो कन्फरेन्सिङको प्रयोगले कूटनीतिज्ञहरूलाई द्रुत गतिमा सूचना आदानप्रदान गर्न र सार्वजनिक जनमतसँग सीधा संवाद गर्न सक्षम बनाएको छ। यसले कूटनीतिलाई अझ पारदर्शी र पहुँचयोग्य बनाएको छ, जसलाई डिजिटल कूटनीति (Digital Diplomacy/E-Diplomacy) भनिन्छ। जलवायु परिवर्तन, महामारी (जस्तै COVID-19), खाद्य सुरक्षा जस्ता विश्वव्यापी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न वैज्ञानिक सहकार्य र प्रविधि आदानप्रदानका लागि विज्ञान कूटनीति (Science Diplomacy) को महत्त्व बढेको छ। प्रविधिले नागरिकहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा प्रत्यक्ष संलग्न हुन अवसर दिएको छ, जसलाई नागरिक कूटनीति (Citizen Diplomacy) भनिन्छ। द्रुत र अनिश्चित विश्व परिदृश्यमा, आतंकवाद, क्षेत्रीय द्वन्द्व वा महामारी जस्ता संकटहरूलाई तत्काल समाधान गर्न विशेष कूटनीतिक उपकरणहरूको आवश्यकता बढेको छ, जसलाई संकट कूटनीति (Crisis Diplomacy) भनिन्छ।

परम्परागत रूपमा कूटनीति सार्वभौम राष्ट्र र तिनका सरकारी प्रतिनिधिहरूको मात्र विषय थियो। तर, २१ औं शताब्दीमा विश्वव्यापीकरणले कूटनीतिको परम्परागत स्वरूपमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएको छ। अब कूटनीतिक मञ्चमा राज्यीय पात्रहरू (State Actors) मात्र नभई, विविध प्रकृतिका गैर-राज्यीय पात्रहरू (Non-State Actors) र उप-राज्यीय पात्रहरू (Sub-State Actors) को पनि प्रभाव बढ्दै गएको छ। यी ‘नयाँ पात्रहरू’ ले अन्तर्राष्ट्रिय एजेन्डाहरूलाई आकार दिने, नीति निर्माणमा प्रभाव पार्ने र विश्वव्यापी समस्याहरूको समाधानमा योगदान पुर्याउने काम गरिरहेका छन्। कूटनीतिको यो विस्तारित परिदृश्यलाई प्रायः ‘नयाँ कूटनीति’ (New Diplomacy) वा ‘बहु-सरोकारवाला कूटनीति’ (Multi-Stakeholder Diplomacy) भनिन्छ। राज्यहरूले अब यी नयाँ पात्रहरूसँग सहकार्य गर्नुपर्ने वा उनीहरूको प्रभावलाई व्यवस्थापन गर्नुपर्ने आवश्यकता महसुस गरेका छन्।

कूटनीतिमा गैर-राज्यीय र उप-राज्यीय पात्रहरूको भूमिका

गैर-राज्यीय पात्रहरूमा गैर-सरकारी संस्थाहरू (NGOs) प्रमुख छन्। यी संस्था मानवअधिकार, वातावरण संरक्षण, विकास र मानवीय सहायताजस्ता क्षेत्रमा सक्रिय हुन्छन्। Amnesty International, Greenpeace, Human Rights Watch जस्ता NGOs हरू अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनहरूमा सक्रिय सहभागी भई नीति परिवर्तनका लागि दबाब दिन्छन् र द्वन्द्व समाधानमा ट्र्याक-२ कूटनीति मार्फत अनौपचारिक वार्तालापलाई प्रोत्साहन गर्छन्। उनीहरूसँग सम्बन्धित क्षेत्रमा गहिरो विशेषज्ञता र तथ्याङ्क हुन्छ, जसले नीति निर्माणमा महत्त्वपूर्ण जानकारी प्रदान गर्छ। रेड क्रस जस्ता संस्थाहरूले युद्धग्रस्त क्षेत्रमा मानवीय सहायता पुर्याएर राज्यको पहुँच नपुगेका क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।

अर्का महत्त्वपूर्ण पात्र बहुराष्ट्रिय निगमहरू (MNCs) हुन्। Google, Apple, Meta जस्ता कम्पनीहरूले आफ्नो विशाल आर्थिक शक्ति र विश्वव्यापी पहुँचका कारण कूटनीतिमा शक्तिशाली भूमिका खेल्छन्। उनीहरूले लगानी, व्यापारिक अभ्यास र रोजगार सिर्जना मार्फत विभिन्न देशको अर्थतन्त्रलाई प्रभावित गर्छन् र अनुकूल व्यापार नीति, कर छुट र लगानी सुरक्षाका लागि सरकारहरूमाथि लबिङ गर्छन्। प्राकृतिक स्रोतको उत्खननमा संलग्न MNCs हरूको सम्बन्धित राष्ट्रहरूको परराष्ट्र नीतिमा ठूलो प्रभाव हुन्छ।

उप-राज्यीय पात्रहरू अन्तर्गत शहर र क्षेत्रीय सरकारहरू पर्छन्, जसको अभ्यासलाई ‘प्याराडिप्लोमेसी’ भनिन्छ। न्यूयोर्क, लन्डन, काठमाडौं जस्ता शहरहरूले C40 Cities Climate Leadership Group जस्ता नेटवर्कमार्फत जलवायु परिवर्तन र दिगो विकासमा अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य गर्छन्। उनीहरूले सिस्टर सिटी सम्बन्धहरू स्थापित गर्छन् र विदेशी लगानी आकर्षित गर्न आफ्नै कूटनीतिक उपकरणहरू प्रयोग गर्छन्। क्यानाडाको क्युबेक प्रान्त वा जर्मनीका राज्यहरूजस्ता क्षेत्रीय सरकारहरूले आफ्ना विशिष्ट आर्थिक वा सांस्कृतिक हितहरू प्रवर्द्धन गर्न सीधा विदेशी सरकारहरूसँग सम्बन्ध राख्छन्।

कूटनीतिमा अन्य प्रभावशाली पात्रहरू

अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरू (IOs) जस्तै संयुक्त राष्ट्र संघ (UN), विश्व व्यापार संगठन (WTO), विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (IMF) ले बहुपक्षीय सहकार्य र मध्यस्थतामा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। यिनीहरूले अन्तर्राष्ट्रिय कानुन, नियम र मापदण्डहरूको विकास र कार्यान्वयन गर्छन्, जसले राज्यहरूको व्यवहारलाई निर्देशित गर्छ। UN जस्ता संस्थाहरूले द्वन्द्वग्रस्त क्षेत्रमा शान्ति स्थापना र मानवीय सहायता प्रदान गर्छन्, जबकि अन्य IOs हरूले विश्वव्यापी चुनौतीहरू जस्तै महामारी र जलवायु परिवर्तनको समाधानका लागि नीति समन्वय गर्ने मञ्च प्रदान गर्छन्।

प्रभावशाली व्यक्तिहरू (Influential Individuals) पनि कूटनीतिक क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। एन्जेलेना जोली, लियोनार्डो डिक्याप्रियो जस्ता ग्लोबल सेलेब्रिटीहरूले मानवीय मुद्दाहरू, वातावरण संरक्षण र गरिबी निवारणका लागि वकालत गर्छन्। पोप, दलाई लामा जस्ता धार्मिक नेताहरूले विश्वव्यापी शान्ति र नैतिकतामा महत्त्वपूर्ण नैतिक प्रभाव राख्छन्। पूर्व राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीहरूले आफ्नो कार्यकालपछि पनि सल्लाहकार वा मध्यस्थको रूपमा काम गर्छन्। बिल गेट्स जस्ता परोपकारी व्यक्तित्वहरूले विश्व स्वास्थ्य र शिक्षामा लगानी गरी कूटनीतिक प्रभाव पार्छन्।

सामाजिक सञ्जाल र मिडिया (Social Media and Media Houses) ले कूटनीतिक सञ्चारमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएका छन्। डिजिटल कूटनीति (Digital Diplomacy/Twiplomacy) मार्फत सरकार र कूटनीतिज्ञहरूले ट्विटर, फेसबुक जस्ता प्लेटफर्म प्रयोग गरी सीधा जनमतसँग संवाद गर्छन्। यसले सूचनाको तत्काल प्रवाहलाई सम्भव बनाएको छ, तर गलत सूचनाको चुनौती पनि सिर्जना गरेको छ। BBC, CNN जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय मिडिया हाउसहरूले जनमतलाई प्रभावित गर्छन्, जबकि नागरिक पत्रकारिता मार्फत नागरिकहरूले घटनाहरूको रिपोर्टिङ गरी परम्परागत मिडियाको भूमिकालाई चुनौती दिएका छन्।

नेपालको कूटनीति: कति सफल, कति असफल?

नेपालको कूटनीतिक इतिहास प्राचीनकालदेखि नै सुरु भएको मानिन्छ, यद्यपि आधुनिक अर्थमा यसको अभ्यास पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियानपछि सुरु भयो। भौगोलिक अवस्थिति, दुई विशाल छिमेकी (भारत र चीन) बीचको सानो राष्ट्रको रूपमा नेपालले सधैं संतुलित कूटनीति अपनाउनुपर्ने चुनौती सामना गरेको छ। राणा शासनकालमा बेलायतीहरूसँगको सम्बन्ध मुख्य केन्द्रमा रह्यो भने, सन् १९५० को दशकपछि संयुक्त राष्ट्र संघको सदस्यता प्राप्त गरेसँगै गुट-निरपेक्ष परराष्ट्र नीति नेपालको कूटनीतिको आधारस्तम्भ बन्यो। यसले नेपाललाई दुई ध्रुवीय विश्वमा आफ्नो स्वतन्त्र पहिचान कायम राख्न मद्दत गर्यो र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा सानो राष्ट्रको आवाज उठाउन सक्यो। संयुक्त राष्ट्र संघको शान्ति मिसनमा नेपालको सक्रिय सहभागिताले विश्वमा यसको सकारात्मक छवि निर्माण गरेको छ।

तर, नेपालको कूटनीति सधैं सफल मात्र रहेन। आन्तरिक राजनीतिक अस्थिरता, कमजोर संस्थागत क्षमता र अपरिपक्व कूटनीतिक अभ्यासका कारण कतिपय अवस्थामा नेपालले आफ्नो राष्ट्रिय हितको पूर्णरूपमा रक्षा गर्न सकेन। छिमेकीहरूसँगको सीमा विवाद, व्यापार घाटा र कहिलेकाहीं भू-राजनीतिक दबाबहरू व्यवस्थापन गर्न नेपाललाई चुनौती भएको छ। जलस्रोतको अधिकतम उपयोग, विदेशी लगानी आकर्षित गर्ने र पर्यटन प्रवर्द्धन गर्ने जस्ता आर्थिक कूटनीतिको क्षेत्रमा अझै अपेक्षित सफलता हासिल गर्न सकेको छैन। यद्यपि, सार्क, बिमस्टेक जस्ता क्षेत्रीय संगठनहरूमा सक्रियता र जलवायु परिवर्तन जस्ता विश्वव्यापी मुद्दाहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यमा नेपालको उपस्थिति प्रशंसनीय छ। समग्रमा, नेपालको कूटनीतिले आफ्नो स्वतन्त्रता र सार्वभौमिकताको रक्षामा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ, तर बदलिँदो विश्व परिवेशमा यसलाई थप व्यावसायिक, proactive र आर्थिक कूटनीतिमा केन्द्रित बनाउनुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ।

निष्कर्ष

कूटनीतिक अभ्यासहरूको विकासक्रम मानव सभ्यताको यात्रासँगै अगाडि बढेको छ। प्राचीन सन्देशवाहक प्रणालीबाट सुरु भई, स्थायी दूतावासको स्थापना, बहुपक्षीय संगठनहरूको उदय र हालको डिजिटल युगसम्म आइपुग्दा कूटनीतिले धेरै परिवर्तनहरू अनुभव गरेको छ। यो केवल राज्यहरूबीचको सम्बन्ध स्थापित गर्ने माध्यम मात्र नभई, राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्ने, द्वन्द्वलाई शान्तिपूर्ण रूपमा समाधान गर्ने र विश्वव्यापी चुनौतीहरूको सामना गर्न सहकार्यलाई प्रवर्द्धन गर्ने एक अपरिहार्य उपकरणको रूपमा विकसित भएको छ। आजको अन्तरनिर्भर विश्वमा कूटनीति अब केवल राज्यका सरकारी अधिकारीहरूको मात्र विशेष अधिकार रहेन। गैर-सरकारी संस्थाहरू, बहुराष्ट्रिय निगमहरू, शहर र क्षेत्रीय सरकारहरू, अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरू, प्रभावशाली व्यक्तिहरू, सामाजिक सञ्जाल र नागरिक समाजका विभिन्न तहहरूले कूटनीतिको परिदृश्यलाई व्यापक रूपमा विस्तार गरेका छन्। यी नयाँ पात्रहरूले नीति निर्माणमा प्रभाव पार्ने, सूचना आदानप्रदान गर्ने, वकालत गर्ने, सहायता प्रदान गर्ने र द्वन्द्व समाधानमा योगदान पुर्याउने काम गर्छन्। भविष्यमा पनि प्रविधि, विश्वव्यापी चुनौतीहरू र राष्ट्रहरूको परिवर्तित आवश्यकताअनुसार कूटनीतिक अभ्यासहरू अझ परिष्कृत र अनुकूलित हुँदै जानेछन्। कूटनीतिको भविष्य अझ बढी समावेशी, बहु-सरोकारवाला र प्रविधि-उन्मुख हुने निश्चित छ, जहाँ प्रत्येक पात्रको भूमिका विश्वव्यापी शासन र समस्या समाधानमा महत्त्वपूर्ण हुनेछ।